प्रेमस्वरूप आई .... वात्सल्यरूप आई....... - भाग 3

• ब्रेस्ट क्रॉल - प्रसूती झाल्यावर बाळ रडले व श्वासोच्छवास सुरू नीट सुरु झाला की लगेच बाळाला कोरडे करावे. आणि साधारणतः आई प्रसूतीनंतर आडव्या स्थितीत असते अश्या स्थितीत आईच्या पोटावर दोघांचा एकमेकांना पूर्ण स्पर्श होईल अश्या रीतीने बाळाला उपडे ठेवावे.या अवस्थेत बाळाचे डोके आईच्या स्तनांमध्ये येते . आईने हलकेच बाळाला पकडावे , बाळाचे नाक दाबले जात नाही ना याची काळजी घ्यावी . बाळाला टोपी घालावी , आई-बाळाला एकत्रित पांघरूण  घालावे म्हणजे बाळ उबदार राहील व आई-बाळाचा एकत्रित स्पर्श होत राहील. असे ठेवल्यावर जवळ जवळ सर्वच बाळे आपणहून स्तनाकडे सरकतात व स्वतःहून स्तनपानाची सुरुवात करतात. यालाच ब्रेस्ट क्रॉल असे म्हणतात. या पद्धतीने साधारणतः अर्ध्या तासाच्या आत स्तनपानास सुरुवात होते . ब्रेस्ट क्रॉल ही पद्धत बाळाच्या शारीरिक व मानसिक विकासासाठी लाभदायक ठरते.
• आई आजारी असल्यास - नेहमीचा  साधा आजार असल्यास डॉक्टरी सल्ल्याने स्तनपानास अडथळा न आणणारी औषधे घेऊन स्तनपान करता येईल.

मात्र HIV संक्रमित  किंवा अंमली पदार्थच्या व्यसनाधीन मातेचे दूध बाळाला देऊ नये.

किमोथेरपि किंवा रेडिएशन थेरपी चालू असल्यास बाळाला स्तनपान करू नये.

TB चे संक्रमण असल्यास सुद्धा डॉक्टरी सल्ला घ्यावा..

• बाळ आजारी असल्यास - या उलट बाळ आजारी असल्यास त्याची पचनशक्ती मंदावते अशा वेळी त्याला बाहेरचे अन्न  पचायला जाड जाते. त्यामुळे आजारी बाळाला जरूर स्तनपान करावे. नियमित स्तनपान केल्यास बाळाला नवजात कावीळ  (physiological jaundice ) होत नाही अथवा झाल्यास ती लवकर बरी होण्यास मदत होते.
• भेगाळलेली स्तनाग्रे असल्यास बाळाला दूध पाजताना मातेला वेदना होतात त्यामुळे स्तनपानाच्या अडथळा होऊ शकतो अशा वेळी स्तनाग्रांना इतर कोणतेही क्रीम न लावता स्तन्यच लावावे , तसेच पाजताना खूप वेदना होत असल्यास स्तन्य काढून पाजावे व लवकरात लवकर भेगा भरून येतील असे पाहावे.
• दाटलेले स्तन  - वेळीच स्तन्याचा निचरा , बाळास दूध पाजणे किंवा काढुन ठेवणे , न झाल्यास आईच्या स्तनांत दूध दाटते. जर त्यावर वेळीच उपचार नाही केले तर संसर्ग होऊन ताप येऊ शकतो त्यामुळे शक्यतो दूध दाटणार नाही असे पाहावे व तसे झाल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.
• बाळाला पुरेसेस दूध मिळते कि नाही हे पाहण्याचे निकष म्हणजे बाळाची शी , शू  व वजन.

शी - जन्मल्यानंतर बाळाला २४ तासांत पहिली शी होते त्यांनतर ते रोज कधी कधी दिवसांतून २-३ वेळा अथवा दार स्तनपानानंतरही  शी करू शकते तसेच याउलट काही बाळे २-३ दिवसांतून एकदा सुद्धा शी करतात. हे सर्व सामान्य आहे

शू  - बाळास जन्मानंतर ४८ तासांच्या आत पहिली लघवी होते.  व पूर्णपणे स्तनपानावर अवलंबून असलेले बालदिवसभरात कमीत कमी ६-७ वेळा लघवी करते .

वजन - शी व शू  याबरोबर पहिला जाणारा महत्वाचा निकष म्हणजे वजन . पहिल्या ५-७ दिवसांत बाळाचे वजन जन्माच्या वेळेच्या वजनापेक्षा ५-१०% नी  कमी होऊ शकते. त्यांनतर साधारणतः दररोज सुमारे २० ग्रॅम म्हणजे महिन्याला ५००ग ग्रॅम वजन वाढते . पहिल्या ५ महिन्यांत बाळाचे वजन हे जन्माच्या वेळेच्या दुप्पट आणि पहिल्या वाढदिवसापर्यंत ते तिप्पट होते. अर्थात थोडा फेरफार असू शकतो.

तर  संपूर्ण आठवडाभर चाललेल्या या लेखमालिकेत आपण स्तनपान या विषयाबद्दल आवश्यक ती माहिती व स्तनपानाचे महत्त्व  जाणून घेतले. स्तनपान हा बाळाचा मूलभूत हक्क आहे , ती बाळाची गरज आहे त्यामुळे घरातील सर्वांनी याचे महत्त्व  जाणले पाहिजे. पहिल्या मुलाच्या वेळी यातील बऱ्याच गोष्टी पाळल्या जातात . पण पुढील प्रसूतीच्या वेळी सुद्धा या बाबी कटाक्षाने पाळणे गरजेचे आहे. विविध समाज घटकांत , आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकांना ही  सोया मिळावी यासाठी समाजाने पुढाकार घेणे गरजेचे असते. हा संदेश या लेखमालेद्वारे मिळावा अशी इच्छा होती. स्तनदा मातेचा आहार हा विषय विस्तारभयास्तव इथे घेतला नाही. पुढील काही दिवसांत त्यावर स्वतंत्र लेख लिहिण्याचे योजिले आहे. आपल्याला ही मालिका  माहितीपूर्ण वाटली असेल अशी अशा आहे . आपले काही प्रश्न असल्यास कंमेंट बॉक्स मध्ये आवर्जून विचारावेत.

Breastfeeding - Foundation of LIfe , Part 3

• Breast Crawl - It is an ability  by which Every Newborn when placed on mothers abdomen, soon after birth, is able to make there way to mother's breast for feeding.  This instinct driven effort is known as ‘Breast Crawl’.

This can  be initiated by placing a baby , after regular breathing is confirmed, on his mother’s chest while mother is lying in natural laid back position. Here baby’s head lies between mother’s breasts. In this position , mother can make sure that baby is stable and doesn’t roll off.  Mother and her baby should be covered in same blanket to keep them warm and in each others touch. This helps to create bond of love. Within a hour, Breastfeeding can be introduced naturally with this method. Breast crawl is also important for infant’s physical and mental development.

• Breastfeeding should be avoided

• if mother has HIV infection

• If mother under any influence of narcotic drugs.
• If mother is under chemotherapy or radiation.
• And In case of tuberculosis infection, under medical advice should be seeked.

• Unwell baby -  A mother must  feed her baby even if it is unwell as it has low digestive power nad loss of appetite. Cooked food or top feed is difficult to digest. Hence for younger children exclusive nursing is strongly recommended. Also feeding is proven beneficial in order to give protection or faster recovery from neonatal jaundice.
• Cracked nipples - can be very painful while feeding baby and can be a hindrance during feeding process. It can be healed by applying breast milk regularly. No other cream/ointment should be used. If mother has severe pain , she can express milk manually for feeding.
• Breast Engorgement - is a condition where breasts gets swollen and painful due to overproduction of milk. Engorged breast can be tight,hard and painful if not drained on time. Swelling may go upto armpit. If left untreated it may get infected and cause fever and even may lead to an abscess. So it is important to keep draining breasts. Most easy and important way of doing it to feed your child frequently and as soon as possible. Manual expression is also a convenient method and expressed milk can be stored as per requirement. Check for baby’s latching position. Massage breasts before each feeding to express more milk. Use cold compression. In case pain increases consult your doctor for the treatment.
• As mentioned earlier , criterias to know if infant is getting enough breast milk are baby’s satisfaction,weight , urination and and stools (potty).

• Stools (potty) - infants pass first stools within 24 hrs of birth. And after that  once a day. But sometimes baby may pass stools 2-3 times a day or may be once in 2-3 days. These conditions are normal and do not need any urgent medical attention.
• Urination - first urine should be passed within 48 hrs of birth. After that baby wets at least 6-7 diapers when it is solely dependent on breastfeed.
• Weight -  baby continues to gain weight after gaining back the weight she initially lost after birth. (Most babies lose up to 7 percent of their birth weight and then regain it by the time they're about 2 weeks old). Generally an infant gains 20 gms of weight everyday. ie 500 gms per month. Baby roughly doubles its birth weight by the age of five months and triples  by the first birthday.

This entire week, we had tried to explain importance of breastfeeding. Everyone in the household must understand that breastfeeding is fundamental right of every infant and it is their basic need as well. Many a times these things are followed during first pregnancy and ignored in later pregnancies due to burden of work, when they are much needed. Society and employers should support economically backward class of community. We hoped to convey this message through this article series. Diet for lactating mother have not been discussed over hereas this could be a subject for entire full length article. Any comments and queries  are welcome.

Thank you.

References -

1. . Breastfeeding Promotion Network , India
2. Textbook of obstetrics
3. Picture reference - World Alliance of Breastfeeding Action (WABA) official website

Breastfeeding - Foundation of LIfe , Part 2

• Ideally a newborn should be allowed to be with his mother.It helps mother to understand her child’s routine,urine and stool frequency,its nature. And if needed she can alert nurses if anything is wrong. This also helps to create a bond of love between the mother and her child which inturn helps in lactation as breast milk secretion is stimulated by  child’s sight ,touch and sound.
• Always make sure that a lactating mother understands correct method of breastfeeding . Nipple and areola (dark part around nipple) should be in child’s mouth ,also sitting posture of mother ,baby’s holding position should me correct during breastfeeding . this ensures maximum comfort and increases success of sustainability of breastfeeding. If required, Lactating mother should seek help of doctors/ trained nurses or Lactation consultants in order to learn it.
• Duration and frequency of Breastfeeding - this can be different for every child. “Other child is feeding 12 times a day and my child takes only 6 feeds,something must be wrong with my baby.” Hold on… you should not judge your baby like this. There are different criterias which we will discuss in next article. But for now a Lactating mother should understand that she needs to feed her baby AS and WHEN she demands. A mother can feed her baby during night as well. Breast feeding can be given in sleeping position  but mother must take precaution not fall asleep during the feed as breast may smother baby.
• Contents of mother's milk - Breastfeeding is quite customized as per baby’s need. e .g. Studies have shown that when a mother of premature baby nurses her child , she produces breast milk which is slightly different than the normal breastfeed.milk that they produce is slightly richer in protein and have different types of fats and antibodies than the later week . it has such special composition to help baby to survive through those first difficult weeks.

                 In normal breast feedings also earlier milk, called foremilk, has lesser fat content and more water which helps to quench baby’s thirst . Fat consistency increases with progressing feeding and this thick milk, hind milk, helps to satisfy hunger. That's why mother should feed her baby from one breast at a time and shift to other side . (no need to choose one particular breast every time but let feed the baby fully on one of the sides every time)

• For a Working Mother - any mother should nurse her baby for at least 4 months . ideally this period is of 6 months which is why government has approved 6 months of mandatory leave for nursing mothers. Maximum women should avail this facility but there many women who may not be able to get normal leaves , let alone maternity leave. If for some reason a mother is not being able to get  maternity leave she must learn to express her breast milk manually. It can be done with clean hands or sterile breast pumps. This breastfeed can be stored in sterile containers. Proper method of expressing breastmilk and its storage can be learned from a doctor / nurses / ANM / Asha sevika. According to latest researches , Such stored miok can be kept at room temperature for max 6 hrs, for 24hrs in the fridge and up to 1 week in deep freezer. For using this milk can be kept in warm water , not on a direct gas stove, and can be given to the baby after checking its temperature. (Author of this article is an Ayurvedic consultant and according to ayurveda, ideally no food should be consumed after keeping it for longer durations, but for the time of need or if the baby is sleeping or in case  milk is leaking while working , breast milk can be stored and used as soon as possible or on the same day itself.
• Any top feed , be it cow milk or buffalo milk , goat milk or any infant formula available in the market , cannot be a perfect substitute for breastfeed. Mother must not opt for these substitutes unless and until  breast milk is not enough for baby.

(to be continued...)

Key features of Next Article

1. Process of breast crawl and its importance.
2. Diet for a lactating mother
3. Contraindications for breastfeeding the baby

प्रेमस्वरूप आई .... वात्सल्यरूप आई....... - भाग २

• बाळ शक्यतो आईच्या कुशीत असावे , जेणेकरून बाळाची शी-शू , भूक ,झोपेच्या वेळा व इतर खाई गरजा आईच्या नीट लक्षात येतात . आवश्यकता असल्यास तात्काळ तज्ज्ञांची मदत मागता येते. तसेच  बाळ सतत आईच्या जवळ असेल तर दोघांमध्ये वात्सल्यबंध तयार होतो व आईला पान्हा फुटण्यास मदत होते .
• प्रसूतिगृहातून घरी जाण्यापूर्वी स्तनपानाची शास्त्रशुद्ध पद्धत डॉक्टर्स/प्रशिक्षित नर्सेस / lactation consultants कडून नीट शिकून घ्यावी . बाळाला नीट दूध मिळावे यासाठी स्तनाग्र (nipple )  व बाजूचा काळा भाग (aerola ) अधिकाधिक बाळाच्या तोंडात असायला हवा ,तसेच बसण्याची स्थिती , बाळाला पकडण्याची पद्धत याचे नीट प्रात्यक्षिक शिकून घ्यावे.
• स्तनपानाचा  कालावधी व वारंवारता - स्तनपानाच्या कालावधी व वारंवारता हे  प्रत्येक बाळासाठी वेगवेगळे असतात . त्यामुळे दुसरे बाळ दिवसातून १२ वेळा पिते आणि माझे बाळ ६च वेळा का पिते हा निकष लावू नये. बाळाचे पोट नीट भरते आहे कि नाही याचे निकष वेगळे असतात ते आपण पुढे पाहू. बाळाला जेव्हा भूक लागेल तेव्हा स्तनपान करणे गरजेचे  आहे , यालाच डिमांड फीडिंग (बाळ मागेल तेव्हा) असे म्हणतात . रात्रीसुद्धा स्तनपान करता येते. झोपलेल्या स्थितीतही स्तनपान करता येते. फक्त त्या स्थितीत आईला झोप लागणार नाही याची काळजी घ्यावी. तसेच स्तनाचे वजन बाळाच्या नका-तोंडावर येणार नाही असे पाहावे.
• मातृस्तन्याचे घटक - बाळ स्तनपान करत असताना त्याच्या गरजेप्रमाणे स्तन्यात (घटकद्रव्यांत) थोडा बदल होतो. म्हणजे मुदतपूर्व प्रसूती झाली असेल तर आईच्या दुधातील घटक बाळाच्या गरजे प्रमाणे बदलतात. तसेच पूर्ण दिवस भरल्यानन्तर प्रसूती झाली तरी सामान्य बाळाला दूध पाजतानाही सुरुवातीचे दूध (foremilk)  थोडे पातळ असते कारण त्यात स्निग्धांश थोडा कमी असतो आणि पाण्याचे प्रमाण जास्त असते . हे दूध बाळाची तहान भागवण्यास मदत करते. जसे स्तनपान होत जाते तसा स्निग्धांश वाढत जातो व तसतशी या दूधाची  घनता वाढते. याला Hindmilk असे म्हणतात . हे दूध बाळाची भूक भागवते. त्यामुळे बाळाला पाजताना एकाच बाजूने संपूर्ण पाजावे आणि एका बाजूने दूध येणे बंद झाले कि मग दुसऱ्या बाजूने दूध द्यावे. म्हणजे बाळाचे पोट भरते. जर दोन्ही बाजूचे दूध थोडे थोडे दिले गेले तर बाळाचे पोट भरल्यासारखे वाटते पण त्यातील जास्तीच्या द्रवांशामुळे बाळाला परत लगेच भूक लागते .
• आई ऑफिसला जात असल्यास - आईने किमान ४ महिने बाळाला अंगावर पाजलेच पाहिजे. खरेतर आदर्शरित्या हा काळ ६ महिन्यांचा आहे म्हणूनच हल्ली मातेला ६ महिने प्रसूती रजा  मिळावी अशी कायद्याने तरतूद आहे .तिचा अधिकाधिक लाभ घ्यावा. पण काही कारणाने हे शक्य होत नसेल तर आईने स्वतःचे दूध काढून साठवण्याची पद्धत शिकून घ्यावी. हे हाताने किंवा breastpump सारख्या यंत्रद्वारे शक्य आहे. ते निर्जंतुकरित्या साठवावे . असे साठवलेले दूध बाहेर ६ तास, फ्रीजमध्ये १ दिवस व फ्रीजर मध्ये १ आठवड्यापर्यंत चान्गले राहते असे नवीन संशोधन सांगते. हे दूध बाळाला देतात कोमट पाण्यात ठेवून (गॅसवर गरम करू नये.) सामान्य तापमानाला आणून बाळाला देता येते . (प्रस्तुत लेखिका आयुर्वेद तज्ज्ञ आहेत आणि आयुर्वेदानुसार कोणतेही अन्न  इतके दिवस ठेवून सेवन करू नये. पण अडचणीच्या वेळी तसेच बाळ झोपले असताना दूध गळत असल्यास ते काढून ठेवून लवकरात लवकर किंवा दिवसभरात संपवता येईल. )
• तसेच कोणतेही वरचे दूध मग ते गाईचे असो वा  म्हशीचे किंवा कोणत्याही प्रकारचे तयार इन्फन्ट फॉर्म्युले हे आईच्या दूधासाठी समर्पक पर्याय असू शकत नाहीत त्यामुळे आईला पुरेसे दूध येत असेल तर बाळाला हे पर्यायी दूध देऊ नये. त्याऐवजी आधी सांगितल्याप्रमाणे आईचे दूध साठवता येईल.

(क्रमशः )

संदर्भ : ब्रेस्टफीडिंग प्रमोशन नेटवर्क, इंडिया.

        टेक्स्टबूक ऑफ ऑब्स्ट्रेटिक्स

चित्रसंदर्भ : वर्ल्ड अलायन्स ऑफ ब्रेस्टफीडिंग ऍक्शन वेबसाइट.

Breastfeeding - Foundation of Life. - part 1

Breastfeeding - Foundation of Life.

                A Mother and her child share unique bond. Every culture- every literature has many quotes about Mother -child’s bond of love. Our Indian cinemas are also cashed it very much. Bollywood always tries to get us “emmossionall” with dialogues like “Doodh ka karj……”  “Agar Maa ka Doodh piya hai,to…..” Let’s ignore the fimly angle but we all know and have experienced the ‘Real bond of Love’ between a Mother and her child. And Breastfeeding plays a pivotal role in it. Hence it is an important developmental aspect for a mother and her child’s physical as well as mental well being.

               That is why, every year during first week of August i.e 1st-7th August, ‘World Breastfeeding Week’ is being celebrated all over the world in order to spread awareness about Breastfeeding and to make Breastfeeding convenient for every lactating mother, irrespective of her socio-economic status. Concept and celebration of Breastfeeding was started since 1991 and every year they decide a theme for awareness campaign . the main aim is to make every lactating mother and her family aware about benefits of breastfeeding and to provide encouraging environment for breastfeeding  to a lactating mother.

              The reason for giving such emphasis on Breastfeeding is in its uniqueness. For every newborn There is no other wholesome and nutritious diet than mother’s milk. Just give it a thought , is there any other diet for a newborn which is more customized (changing its constitution as per individual child’s nutritional requirement), of precise temperature. Totally sterile (as it goes directly from mother’s breast to child’s mouth), balanced with solids-liquids-fat-nonfat-carbohydrates and micronutrients and yet inexpensive??? You will find that only solution to the question is ‘Mother’s Milk.’ But still in many countries children are still deprived from their fundamental right of breastfeeding , many children cannot get enough breastfeeding.  Hence since 1991 World Alliance of Breastfeeding Action (WABA) , World Health Organization (WHO) and UNICEF are working in collaboration In order to clear out misunderstandings regarding breastfeed , to discuss difficulties during about breastfeeding and to make it sustainable during at least initial life of a newborn . Involvement of such repites health organisations marks  the importance and necessity of Breastfeeding. It has definitely helped to increase awareness about breastfeeding.

Even so, for many mothers,it seems  difficult to continue breastfeeding for 2 years. As there are many reasons like inadequate nutrition, support from family, enough physical and mental rest, which force mother to discontinue it.

               Hence to encourage breastfeeding , first we need to educate lactating mothers,their partners and other family members about need and importance of breastfeeding. It can be done with the help of gynecologists , trained nurses, lactation consultants , and other support groups. There should be prepartum lactation guidance workshops for the family members where they will be made aware of various issues like advantages of breastfeeding, disadvantages of top feeds, use of other devices like breast pump or bottles and storage of breastmilk. Also pregnant mothers will be taught correct method of  breastfeeding , practical difficulties and its solutions, which helps to relieve any lactation related stress . now some may question need of awareness of family members as well  but with the arrival of a little guest, everyone’s set routine may get disturbed.You may need extra helping hands to take care of a newborn. So it is helpfull to understand importance of breastfeeding and be prepared for the alterations in oyour schedule asper baby’s need so that the lactating mother can get enough cooparation,nutrition,rest and time for breastfeeding her child.

Key points to remember

• First touch and breastfeeding - post delivery first cry and breathing is confirmed and baby should be given to the mother for breastfeeding as soon as possible.
• For first few days mamary glands (breasts) produce thick yellowish liquid know as Colostrum which is enriched with nutrients and antibodies which provide protection against various diseases. It is also mild laxative in nature which helps a newborn to pass first stools (meconium). Due to which excess fo bilirubin , residual red blood cells can be excreeted and chances of physiological jaundice are reduced. Also colostrum is rich in IgM,IgG,IgA antibodies which helps to develope baby’s immune system naturally.

(continues)

References ;

1. . Breastfeeding Promotion Network , India
2. Textbook of obstretics
3. Picture reference - World Alliance of Brerastfeeding Action (WABA) official website

बचके रहना रे बाबा….. ( अर्थात वर्षा ऋतचर्या)

             मुंबईकरांचा हा आठवडा सुरु झालाच तो मुळी पाऊस घेऊन आणि आजच यावर्षी पहिला लेप्टोचा रुग्ण आढळला अशी बातमीही वृत्तपत्रात वाचली. आणि खऱ्या अर्थाने पावसाळा सुरु झाल्याची खात्री पटली.

            खरं तर पावसाळा हा मोठा रोमँटिक ऋतु. पाऊस सुरु झाला की उत्कट भावनांनी ओथंबलेल्या कविता , भजी-चहाचे कप्स यांचे फोटो-शुभेच्छा viral होतात. घरोघरी भजी, समोसे, फ्राइज , आलं-मसाल्याचा चहा, गरमागरम मॅगी, वाफाळती सूप्स…. अहाहा !! काय राव वाचूनंच पाणी सुटलं की नाही?

आणि मग हळूहळू पोटदुखी, अॅसिडिटी, जुलाब, सर्दी ताप खोकला यासारख्या तक्रारी घेऊन रुग्ण दवाखान्यात दाखल होऊ लागतात. आता तुम्ही लगेच म्हणाल , ‘ काय डॉक्टर तुम्हीपण, मौसम मस्ताना और आप का हमेशा बिमारी का रोना??’ पण करणार तरी काय, सध्या चिकित्सालयात येणारी गर्दी बहुतांश हेच आजार घेऊन येत आहे. आणि याचे कारण आहे ऋतुचर्येचे न पाळलेले नियम.

यापूर्वी आपण ग्रीष्म ऋतुचर्या पाहिली होती. त्यावेळी आपण पाहिले होते की ग्रीष्म ऋतुत चय अवस्थेत असलेला वात दोष सतत पडणाऱ्या पावसामुळे उत्पन्न झालेल्या गारव्याची जोड मिळून आणखीन प्रकुपित होतो. त्यातच वाढलेली आर्द्रता , गारवा आणि पावसामुळे येणारा ओलावा कफाच्या वेगवेगळ्या आजारांना (उदा. सर्दी , खोकला,दमा) बळ देतो. त्यातच या काळात पाणीही गढूळ, अशुद्ध असते. वनस्पती हीन वीर्य (कमी गुणांच्या), अम्ल रसप्राधान्य असलेल्या असतात. या स्थितीमुळे नैसर्गिकरित्या पित्त दोष वाढतो (चय अवस्था). त्यामुळे भूक कमी होणे, अपचन, अॅसिडिटी, शौचाला साफ न होणे किंवा पातळ जुलाबासारखे होणे, पोटात दुखणे यासारखे त्रास दिसतात. अशी ही वात-पित्त-कफ हे तिन्ही दोष थोड्या-फार फरकाने बिघडलेली शरीरस्थिती शरीराचे बळ हीन आणि पाचनशक्ति मंद करते. त्यामुळे सतत दमल्यासारखे वाटणे, उत्साह नसणे, बेचैनी वाटत राहते. त्यातच सूर्यकिरणांचा अभाव, अशुद्ध पाणी, ओलावा यामुळे वेगवेगळ्या प्रकारचे जंतुसंसर्ग ,साथीचे रोग होतात. (ज्यांना “commonly” Viral infections म्हणतात हल्ली).

या सगळ्याचा विचार करता ऋतुचर्या महत्वाची आहे. ऋतुचर्या म्हणजे ऋतुनुसार आपले आचरण बदलणे. म्हणजे कसे ते पाहू,

वर्षा ऋतुचा विहार -

• आपले घर-ऑफिस नेहमी कोरडे, स्वच्छ हवे.
• शक्यतो घरात संध्याकाळी धूप करावा. धूपनाने कीड़-मुंग्या दूर होतात.
• बाहेर पडताना नेहमीच छत्री ,रेनकोट जवळ असावे. गळा-छातीचा भाग जॅकेट किंवा स्कार्फने झाकलेला असावा.
• भिजणे शक्यतो टाळलेले बरे, चुकून भिजल्यास लगेचच अंग विशेषतः डोके पुसावे व स्वच्छ ,कोरडे कपडे घालावे.
• लहान मुले भिजल्यास अंग-डोके कोरडे करून छाती गरम कापडी पुरचुंडीने शेकावी.
• पायात चांगल्या प्रतीचे पावसाळी बूट असावे. जास्त चालणे होत असल्यास बंद बूट वापरावे.
• चिखल, साचलेले पाणी यातून चालणे टाळावे. खरुज, नायटा, कीडे/साप/उंदीर चावणे, लेप्टोस्पायरोसिस, चिखल्या होणे यासारखे आजार होऊ शकतात., विजेच्या उघडया तारांचा धक्का लागू शकतो.
• अंतर्वस्त्र स्वच्छ व कोरडी असावी. दमट कपडे वापरल्यास बुरशीचा प्रादुर्भाव होऊन त्वचाविकार, गुप्तांगात खाज, चट्टे येऊ शकतात.
• व्यायाम हलक्या स्वरुपाचा करावा.
• वातशामक तेलाने अभ्यंग करून नंतर गरम पाण्याने आंघोळ करावी.
• दिवसा झोपणे व रात्री जागरण करणे टाळावे. नाहीतर वात-पित्ताचे त्रास वाढतात.
• शरीरबल कमी असल्याने या काळात रतिक्रीडा निषिद्ध आहे.

पावसाळ्यात घ्यायची केसांची काळजी-

• केस साध्या सुती पंचाने कोरडे करावेत.
• कोरडे झाल्यावर मग रुंद दात्यांच्या कंगव्याने विंचरावे.
• केस ओले अस्वच्छ राहील्यास किंवा ओल्या केसांवर तेल लावल्यास कोंडा, फोड पुटकुळ्या येऊ शकतात.
• Hair styling equipments व रसायने यांचा वापर मर्यादित करावा.
• शक्य असल्यास ‘केशधूपन’ करवून घ्यावे. केशधूपन केल्याने केसांतील कृमि, कोंडा कमी होण्यास मदत होते.
• रात्री झोपताना केसांना तेल लावल्यास उत्तम नाहीतर किमान टाळूप्रदेशी तरी तेल लावावे.

पावसाळ्यात घ्यायचा आहार -

• पावसाळा म्हटले की पाचनशक्ति मंद झाल्याने अन्नावर रुचि वाटत नाही. पण काहीतरी गरम,चमचमित, रुचिकर पदार्थ खावेसे वाटतात. त्यामुळे भजी, समोसे,कबाब अश्या पदार्थांचा बेत केला जातो. क्षणिक आनंद देणारे हेच पदार्थ नन्तर पोट बिघडण्यास कारणीभूत ठरतात.
• भाज्यांची कमतरता असल्याने सुकवलेल्या भाज्या, पापड ,सांडगे,मसाल्याच्या मिरची, लोणची , मांसाहारी घरांत सुके मासे-मांस यांचा वापर वाढतो. मात्र सुकवलेले पदार्थ पचायला जड असतात. तसेच त्यात तेल, मीठ मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. त्यामुळे या सर्व पदार्थांचे सेवन जरा जपूनच करावे.
• पानातील डावी बाजू, लोणची पापड आदि रुचिकर असतात त्यामुळे थोड्या प्रमाणात (भाजीसारखे नव्हे) खावे. मात्र पापड नीट भाजलेला असावा, लोणचे घरगुती,आंबा किंवा लिम्बाचे असावे.विकतच्या लोणच्यात विनेगरचा वापर असतो त्यामुळे ते टाळावे.
• चिंच , कैरी पूर्णपणे वर्ज्य आहे
• चणा डाळ, बेसन याऐवजी मूग डाळ, मूगडाळीचे पीठ वापरावे.
• जुने धान्य वापरावे किंवा नवीन धान्य असल्यास भाजून घ्यावे.
• आंबवलेले पदार्थ , दही मिसळून/शिजवून  केलेले पदार्थ इडली,मेदुवडा, उत्तपा, ब्रेड खाऊ नये. प्रवासात नाइलाजाने खायचे असल्यास नीट भाजलेला टोस्ट, डोसा खावा.
• कच्चे सलाड खाऊ नये,खायचे असल्यास थोडे वाफवुन खावे.
• दूध पिताना त्यात पाव चमचा हळद घालून उकळवून घ्यावे.
• ताक उत्तम पाचक आहे. त्यामुळे अधून-मधून दुपारच्या जेवणात जीरे-सैंधव घालून घेता येईल.
• फिटनेसच्या गैरसमजापोटी बऱ्याचदा लोणी-तूप टाळले जाते. पण वात प्रकोप करणाऱ्या या ऋतुत घरच्या लोणी, तूपाचा आवर्जून वापर करावा. (पण म्हणून लगेच वडे तूपात तळण्याचा बेत करु नका हं, हे लोणी तूप कच्चेच म्हणजे पोळीला लावून किंवा भातावर घालून घ्यायचे आहे.)

तुमच्या आणखी काही शंका असतील तर कमेंट सेक्शनमध्ये निःसंकोचपणे विचारा..

तर या पावसाळ्यात ही काळजी जरूर घ्या आणि येणाऱ्या धुवांधार पावसाचा आनंद घ्या.

।। योगः चित्तवृत्तिनिरोध ।।

On occasion of 4th internaInternYoga Day,

First we pay our tribute to Acharya Patanjali,

योगेन चित्तस्य पदेन वाचां मलं शरीरस्य च वैद्यकेन।

यो पां करोत्तं प्रवरं मुनीनां पतञ्जलिं प्राञ्जलिरानतोस्मि।।

21st June 2018

4th international yoga day

Samanwaya Ayurveda in collaboration with Keshayurved brings you special aspect of Yogasanas on this special day.

*Keshayoga - 7 simple Yoga poses for healthy hair.

*Keshayurved* is a visionary project where we work to give you healthy hair and peaceful mind.

Till date 60 subcenters have joined hands together all over India and abroad. Proud to be the part of such a great team.

For appointment and queries 

Contact 

 Samanwaya Ayurvedic and

 Panchakarma Clinic.

(Authorised subcenter - Keshayurved)

Dr Snigdha Vartak

9870690689

........कंबर लचकली (भाग २) - उपाय व औषधोपचार.

......कंबर लचकली (भाग १) पुढील लिंकवर वाचा, कंबर दुखण्याची कारणे ,प्रकार 
https://samanwayayurved.blogspot.in/2017/01/blog-post.html?m=1


.....कंबर लचकली (भाग २) - उपाय व औषधोपचार.

             ..तर नीताताई    “बऱ्याच केसेसमध्ये कंबरदुखी,पाठदुखी ही अभिघात(Trauma ) , कुपोषण,मर्माघात,अतिव्यायाम अश्या कारणांनी होते ज्यामध्ये पाठीशी संबंधित पेशी,स्नायू, मणके किंवा त्यांच्याशी संबंधित कूर्चा दुखावल्या जातात. त्यामुळे या सामान्य कारणांमुळे होणाऱ्या दुखण्याचे निराकरण कसे करायचे ते  आपण पाहू. यासाठी सर्वात महत्वाचे आहे ते  म्हणजे नक्की कोणत्या कारणांमुळे हे पाठीचे दूखणे झाले आहे ती कारणे ओळखणे,ती दूर करण्यासाठी प्रयत्न करणे. यासाठी सर्व स्थानिक व सार्वदेहिक (Local and Generalised) लक्षणांची विचारपूर्वक चिकित्सा करावी लागते. यासाठी,

• दैनंदिन जीवनात बदल
• व्यायाम आणि फिजियोथेरेपी
• आयुर्वेदीय औषधी चिकित्सा
• पंचकर्म

या सर्व पर्यायांचा सर्वंकष विचार करावा लागतो.

1. दैनंदिन जीवनातल्या चुका - बऱ्याचदा रोज धावपळीत आपल्या हातून अनवधानाने घाईघाईत काही चुकीच्या हालचाली- गोष्टी होतात ज्यामुळे पाठीचे दूखणे सुरु होते आणि या दुखण्याचे मूळ नक्की कशात आहे हे जाणून न घेताच थातुरमातुर उपचार केले जातात ज्यामुळे तात्पुरते बरे वाटले तरी दुखणे समूळ नष्ट होत नाही. बऱ्याचदा या कृतीमुळे पाठीचे दुखणे उद्भवले असेल याचीही कल्पना आपल्याला नसते. मात्र अशा चुकीच्या हालचाली टाळल्या तरीही पुन्हा-पुन्हा दुखणारी पाठ बारी होते. यासाठी दैनंदिन हालचाली करताना आवश्यक अशा काही बदलांचा चित्रमय तक्ता या लेखाच्या अखेरीस दिला आहे.*
2. व्यायाम-फिजियोथेरपी -.   पाठीच्या दुखण्यासाठी व्यायाम हा जसा उपचार आहे तसेच ते एक कारणसुद्धा आहे. आश्चर्य वाटले ना?? म्हणजे असे की चुकीच्या पद्धतीने केलेला व्यायाम तसेच काही विशिष्ट व्यायामप्रकार यामुळे पाठदुखी सुरु  होते. तसेच अचानक उद्भवलेल्या कंबरदुखीसाठी (Acute stage) व्यायाम निषिद्ध आहे मात्र दीर्घकालीन त्रासासाठी (chronic) तज्ञ वैदयांच्या मार्गदर्शनाखालीच व्यायाम व फिजियोथेरपीचा वापर करावा. तसेच पाठीच्या दुखण्यासाठी बऱ्याचदा योगासने केली जातात. यापैकी कंधरासन,मार्जारासन, भुजंगासन, नौकासन, वीरभद्रासन यासारखी आसने पाठीच्या स्नायूंना ताकद देण्यासाठी  उपयुक्त ठरू शकतात. मात्र योगासने करताना शरीरस्थिती-श्वासगती यांचा ताळमेळ महत्वाचा असतो. तसेच 'पाठी'साठी म्हणून सांगितलेली सगळीच आसने  सगळ्यांनाच लाभदायक असतील असेही नाही. कारण इजा नक्की कोणत्या स्वरूपाची आहे हे समजून   नुसतेच वीडियो बघून करण्यापेक्षा तज्ञ मार्गदर्शकाकडूनच शिकून घ्यावी.
3. औषधी चिकित्सा -  कंबरदुखीच्या चिकित्सेसाठी वेगवेगळे गुग्गुलु कल्प, पाचन चूर्ण, आमपाचन, बृंहण चूर्ण, घृत, तेल, काढे  , क्षीरपाक वापरले जातात.ही औषधे पोटातून घेण्यासाठी ,अंगाला लावण्यासाठी,बस्ति , नस्य, धारा अशा वेगवेगळ्या प्रकारांनी वापरता येतात.  यामध्ये कंबरेचे दुखणे कशा प्रकारचे आहे हे तपासून मग औषधे कोणत्या प्रकारची द्यावी हे ठरवले जाते.पुन्हा  उपस्तंभित व निरुपस्तम्भित अशा पाठदुखीच्या प्रकारानुसार औषधी चिकित्सा - गुग्गुलु कल्प, काढ़े ,तेले वेगवेगळ्या प्रकारे  वापरावे लागतात. त्यामुळे पाठदुखी, कंबरदुखीचे योग्य निदान होणे महत्वाचे आहे.
4. पंचकर्म चिकित्सा - पंचकर्म चिकित्सेसाठी संवाहन,कटि बस्ति, पत्रपोट्टली स्वेद, शालि-षष्टिक पिंडस्वेद, अग्निकर्म , भल्लातक कर्म, बस्तिक्रम, क्षीर बस्ति, वैतरण बस्ति, रक्तमोक्षण,पिचु यासारखे पंचकर्म उपाय दुखणे कोणत्या प्रकारचे आहे ते पाहून केले जातात.

• बस्तिकर्मचिकित्सा ही अत्यंत प्रभावशाली चिकित्सा आहे.बस्ति म्हणजे औषधी काढे/तेल स्वरूपात शौचमार्गाद्वारे देणे.वाताच्या आजारांवर बस्ति ही अत्यंत प्रभावी चिकित्सा आहे. कंबरेच्या दुखण्यासाठी चिकित्सा करताना  रुग्ण प्रकृती - व्याधी स्वरूप यानुसार ८/ १५ / २१ बस्ति व त्याबरोबर क्षीरबस्ती/यापन बस्ति/वैतरण बस्ति अशी चिकित्सायोजना केली जाते.

• कटिबस्ती - कटि म्हणजे कंबर .कटिबस्ती या  चिकित्सेमध्ये कंबरेच्या ज्या भागात तीव्र वेदना आहेत तेथे सहन होईल असे कोमट तेल ठेवले जाते. स्थानिक वात  दोषाचे शमन व स्नायूंना ताकद मिळावी यासाठी हा उपचार केला जातो.

टीप : *प्रस्तुत लेखामध्ये सामान्यतः दिसणाऱ्या पाठदुखीची कारणे ,निदान व उपचार यांचा विचार केला आहे. यामध्ये अर्बुद, क्षयरोगजन्य यासारख्या इतरही काही कारणांचा विचार विस्तारभयास्तव टाळला आहे. हा एक स्वतंत्र लेखाचा विषय होऊ शकेल.

** लेखामध्ये ठिकठिकाणी निदान, उपचारांविषयी माहिती देताना वैद्यकीय सल्ल्याचे महत्व अधोरेखित केले आहे, यावरून या विषयाचे गांभीर्य लक्षात यावे. वैद्यकीय सल्ल्याशिवाय स्वतःच्या मनाला येतील तसे उपचार करणे धोकादायक ठरू शकते.

टीप - (सदर लेख वैद्य स्निग्धा चुरी-वर्तक यांनी २१ डिसेंबर २०१७ रोजी आपल्या https://samanwayayurved.blogspot.in या ब्लॉगवर प्रथम प्रकाशित केला. याचे सर्व अधिकार लेखकाधिन आहेत. इतरत्र शेअर करायचे असल्यास कृृपया कोणतेही बदल न करता व मूळ लेखिकेच्या नावासहित शेेेअर करावा.)


*दैनंदिन जीवनातील बदल (Routine corrections)