Pages

Saturday, 22 August 2020

गणपतीबाप्पाला जांभूळ आणि कवठफळे का प्रिय आहेत?


 

               या वर्षीचा मिनुच्या घराचा गणेशोत्सव थोडा खासच झाला.  त्यांच्या घरचा गणपती म्हणजे संपूर्ण सोसायटीचाच असे जणु. त्यामुळे या वर्षी कोरोनाचे सावट असल्याने प्रत्यक्ष दर्शनाला जाता आले नाही तरी तरुण मुलांनी जोशीकाकांची प्रतिष्ठापना-आरती , सगळ्यांचं live streaming  करण्याची सोय केली. मग बच्चे कंपनी थोडी मागे राहणार?? त्यांनीतर स्पर्धाही online घेतल्या. अनयाने उकडीच्या मोदकांबरोबरच इतर वेगळ्या आणि हटके मोदकांची पाककला स्पर्धा, श्रीया आणि नीलने सहस्रावर्तन झाल्यावर श्लोकांची स्पर्धा घेतली. अगदी ‘वदनी कवळ घेता....’ ‘मोरयामोरया…’ ‘नेत्री दोन हिरे....’ , ‘स्वस्ति श्री.....’ पासून ‘प्रारंभी विनंती…’ , ‘गणाधीश जो....’, ‘विघ्नेश्वराय वरदाय....’ , ‘मूषिकवाहन मोदकहस्त...’, ‘एकदंताय शुध्दाय....’ ‘अमेयाय च...’ 'गणनायकाय गणदेवताय.... " असे वेगवेगळे श्लोक म्हटले.स्निग्धाची पाळी आल्यावर तिने एक श्लोक म्हटला.

गजाननं भूतगणाधिसेवितं कपित्थजम्बूफलचारुभक्षणम् ।

उमासुतं शोकविनाशकारकम् नमामि विघ्नेश्वरपादपङ्कजम् ॥

(गज-आननम् भूत-गण-अधिसेवितम् कपित्थ-जम्बू-फल-चारु-भक्षणम् उमा-सुतम् शोक-विनाश-कारकम् नमामि विघ्नेश्वर-पाद-पङ्कजम् ।)

मुलांसाठी हा श्लोक नवीनच होता. “याचा  अर्थ काय गं  मावशी ?”

गजमुख असलेले, भूत-गणांच्याद्वारे ज्यांची सेवा केली जाते , कपित्थ (कवठ) आणि जांभूळ फळे आवडीने खाणारे ,शोक (दुःख / कष्ट)विनाशकर्ता अश्या या उमा-पुत्राला मी नमन करते , विघ्नांचे नियमन करणाऱ्या श्री गणेशांच्या चरण-कमलांना मी स्पर्श करते .”

मितूने विचारले,”पण मावशी , तू तर मागच्या वर्षी म्हणाली होतीस कि गणपतीबाप्पाला दूर्वा आणि मोदक प्रिय आहेत. मग आता हे कवठ आणि जांभूळ कसे काय?”

“हो मावशी , नक्की काय आवडतं ?”

“अरे अरे , तुम्हाला कशी,पुरणपोळी,लाडू आवडतात तसेच वडापाव,कोथिंबीर वडीपासून अगदी पिझ्झा,पास्ता,चॉकलेट,आईस क्रीम सगळेच पदार्थ सारखेच आवडतात ना तसेच गणपतीबाप्पालासुद्धा वेगवेगळे पदार्थ खूप प्रिय आहेत.”

“पण मग २१ पत्रीप्रमाणे या वनस्पतीसुद्धा महत्त्वाच्या आहेत का?”

“अरे वाह शिवम, २१ पत्रींविषयी सांगितलेली  लक्षात आहे तर तुझ्या. हो, कवठ आणि जांभूळ ही दोन्ही फळझाडे आहेत.या दोन्ही फळांचे गर (फलसार) अतिशय चविष्ट असतात. आणि एक गमतीची गोष्ट सांगायची म्हणजे गणपती बाप्पाला इंग्लिशमध्ये एलिफन्ट  गॉड म्हणतात तर कवठाच्या झाडाला एलिफन्ट ऍपल (हत्तींना कवठाचे फळ खायला खूप आवडते.) या फळाला बाहेरून जाड कवच असते ज्याच्या आत मऊ गर असतो. आयुर्वेद शास्त्रानुसार कच्चे कवठफळ कडू-तिखट आणि तुरट चवीचे असून वात-पित्त वाढवणारे आणि कफ कमी करणारे, संग्राही (द्रवभाग कमी करणारे), लेखन (शरीरातील चिकटपणा,अवरोध दूर करणारे) आहे. पिकलेलेफळ आंबट-गॉड चवीचे,थंड गुणाचे आणि त्यामुळे वात-पित्त कमी करणारे आहे.”   

“पोटाच्या आजारासाठी कवठ फळाचा विशेषत्त्वाने वापर केला जातो.उलटी,डिसेंट्री,भूक न लागणे,अपचन,रोज पोट साफ न होणे, जुलाब,मूळव्याध,पोटाचे अल्सर, अश्या वेगवेगळ्या पचनसंस्थेच्या आजारात कवठ फळ औषधी म्हणून वापरले जाते.

कवठाच्या फळातील काही रसायने जंतुघ्न (अँटी फंगल/अँटी प्रोटोझोअल) म्हणजेच बऱ्याच कृमींना,जंतांचा नाश करणारी आहेत.त्यामुळे त्वचाविकार,पोटात जंत होणे,टायफॉईड-मलेरियासारखे ताप अश्या आजारात ते वापरले जाते.”

“मधुमेह,रक्तदाब  कवठ लाभदायक आहे.”

"तसेच जांभूळसुद्धा तुरट गोड चवीचे मधुर विपकी फळ आहे. वात वृद्धी करणारे आणि कफ-पित्त दोषांचे शमन करते. रक्तदुष्टी कमी करते.अग्निदीपक, पाचक, ग्राही (शोषक) , रुचीकर ,असते.जांभळाच्या बीयांमध्ये ‘ग्लुकोसाईड जांबोलिन’ असल्यामुळे साखर वाढल्यावर हा घटक पिष्टमय पदार्थाचे साखरेत रूपांतर करण्यावर आळा घालतो. म्हणूनच जांभूळ व त्याचे बी मधुमेह या आजारावर अत्यंत गुणकारी आहे.

जांभळामध्ये लोह, कॅल्शिअम, फॉस्फरस, क जीवनसत्त्व यांचे प्रमाण अधिक असते. तर किंचित प्रमाणात ब जीवनसत्त्व असते. यामध्ये प्रथिने, खनिजे, तंतूमय व पिष्टमय पदार्थ व अत्यंत अल्प प्रमाणात स्निग्धपदार्थ असतात. त्याचबरोबर कोलीन व फोलिक आम्लही त्यामध्ये असते. जांभळाचे पान हे उत्कृष्ट स्तंभक आहे. तसेच कोवळ्या पानात ई जीवनसत्त्व भरपूर प्रमाणात आहे. अतिसार (जुलाब),वारंवार होणारी मूत्रप्रवृत्ती, उलटी होणे , स्त्रियांचे आजार अश्या वेगवेगळ्या परिस्थितीत औषध म्हणून वापरले जाते.”

“"अच्छा , म्हणजे या बहुगुणी वनस्पतींचे रक्षण व्हावे म्हणूनच पत्रींप्रमाणेच यांचासुद्धा समावेश गणपतीबाप्पाच्या आवडत्या पदार्थांत केला आहे ना?”

“हो ते एक कारण तर असतेच. पण या लंबोदराचे मोठे पोट  जगातील सर्व चांगल्या-वाईट गुणांना पचवण्याचे प्रतीक आहे. तर हातातील मोदक हे आनंद,इच्छा यांचे प्रतीक आहे.वैद्यकीय भाषेत सांगायचे झाले तर मोठे पोट हे त्या व्यक्तीला चयापचयाचे म्हणजेच सूक्ष्म पचनाचे विकार* असल्याचे दर्शवितात. आपल्या देशात सुटलेले पोट असलेल्या व्यक्ती किती सर्रास दिसतात. आणि बारकाईने तपासले तर अशा व्यक्तींना सूक्ष्म पचनाशी संबंधित  काहीनाकाही त्रास नक्कीच असतो.तसेच हातातील मोदक हे सतत आहारात असलेल्या गोड (पिष्टमय) पदार्थांचे प्रतीक मानले तर अति गोड सेवनामुळे (चुकीच्या खाण्यामुळे) होणारे दुष्परिणाम दूर करायचे असतील तर कवठ आणि जांभूळ किती समर्पक आहेत ना?”

“नक्कीच,आपल्या परंपरा शास्त्राधिष्ठितच आहेत पण त्यामागचे विज्ञान समजून न घेता,विचारांऐवजी कृतीचेच स्तोम माजवल्यामुळे कालौघात कुठेतरी त्या हरवून गेल्यात आणि म्हणूनच रूढी म्हणजे अंधश्रद्धा असा उलटाच कांगावा सुरु झाला आहे.”

“खरंय आता आम्ही कोणतीही रीत पाळताना त्याचे शास्त्र समजून घ्यायचा नक्की प्रयत्न करू.” मुले एकसुरात उद्गारली. 

“आणि मीसुद्धा लगेचच जांभूळ आणि कवठ आणतो आणि रोज रतीब सुरुच करतो.” श्रियाचे बाबा म्हणाले. 

 “अनिल,ऊस गोड लागला म्हणून मुळासकट खाऊ नये, अति सर्वत्र वर्जयेत.हो ना गं ?” श्रियाच्या आजीनेच त्यांना सांगितलं.

“हो,खरं आहे. कवठ आणि जांभूळ , दोन्ही फळे वात दोष वाढवणारी आहेत त्यामुळे अति प्रमाणात खाऊ नयेत आणि आहारीय फळे असल्यामुळे  कधीतरीच खायची असल्यास चालेल पण आजाराच्या ट्रीटमेंटसाठी म्हणून रोजच खाणार असाल तर मात्र तरी वैद्यांच्या सल्ल्यानेच घ्यावीत.”

“थँक्स स्निग्ध मावशी , कसलं भारी सांगितलंस तू.एवढं सायन्स बेस्ड आहे आपलं शास्त्र पण माहीतच नव्हतं.”

“म्हणूनच सांगितलं रे बाळांनो आता यापुढे सण साजरे करताना हे नक्की लक्षात ठेवा.”

“बोला, गणपती बाप्पा मोरया.”


टीप - वैद्यांचा सल्ला घेताना ते शिक्षित आणि नोंदणीकृत वैद्य आहेत याची खात्री करून घ्यावी.

आपली मते व काही शंका असल्यास त्या आपण मला वैयक्तिक क्रमांक अथवा इमेलद्वारे विचारू शकता. यापुढील लेख दर रविवारी सकाळी ब्लॉगवर प्रसिद्ध केले जातील. हे लेख आपल्याला व्हाट्सऍप /ईमेलद्वारे हवे असल्यास आपण खाली दिलेल्या क्रमांकावर मेसेजद्वारे संपर्क साधू शकता. अथवा आमचे फेसबुक पेज like करा.

https://m.facebook.com/drsnigdhasclinic/ 


डॉ. स्निग्धा चुरी-वर्तक. 

9870690689

samanwayaayurveda@gmail.com 

(सदर लेख वैद्य स्निग्धा चुरी-वर्तक यांनी 23 ऑगस्ट 2020 रोजी आपल्या https://samanwayayurved.blogspot.com/2020/08/blog-post_22.html या ब्लॉगवर प्रथम प्रकाशित केला. याचे सर्व अधिकार लेखकाधिन आहेत. इतरत्र शेअर करायचे असल्यास कृृपया कोणतेही बदल न करता व मूळ लेखिकेच्या नावासहित शेेेअर करावा.)


Tuesday, 18 August 2020

Five White foes in the Kitchen - Part 4 - Rice



 "Aunt Snigdha, as you had asked, I have read about today's food substance"

“Wow, let's start then with the information you have gathered. Tell me what have you read? ”

Shriya enthusiastically started, “Today I have read about rice. I've been curious about this ever since you first mentioned it. Rice is an important element of our diet because we get carbohydrates from rice/rotis in a wholesome diet of carbohydrates, proteins, fats and vitamins. Rice is the staple food in coastal regions. In olden days, they used to eat hand pounded rice. But nowadays the rice is over-polished to make it look whiter. This process removes the * bran and vitamins * too from the rice grain and only the starch remains. This starch due to their high * GI*,  increase blood sugar levels. This increases the risk of developing diabetes. So if not everything, one should avoid eating this polished rice atleast. ”

"Oh wow, well done. You shared a lot of information. Now, I will tell you only a few parts related to Ayurveda. In Ayurveda, rice is called 'Shali' and today's common word 'Sali' is derived from the same. Earlier there were different varieties of rice like Raktashali, Mahashali, Shashtik Shali, Kolam widely available.

शाल्यान्न कफवातघ्न स्वादु पित्तनिवारण ।

रूप शुक्र महातेज सत्त्व बुद्धि बलप्रद ।।

Rice is pacifies vAta. Being sweet in taste it reduces the pitta.Increases kapha. It bestows beauty (rupa), shukra;  bright glow of aura (mahateja) ; mental strength(satva); intellect (buddhi)and bala (power). These days we are familiar with varieties like Ambemohor, Indrayani, Kolam, Sonamsuri. Rice has been such a significant part of Indian diet that the alternative name of rice is * Odan (meaning food) * During convalescence, rice soup, porridge etc. is given as rice it is easy to digest. Even infants are fed rice first when its time for them to have soild food. Rice pacifies vata-pitta dosha and increases kapha as well. Hence one should use aged rice instead of new rice to reduce the problem of phlegm. (Remember the ad commercial where they say their rice is aged for 2 years). Earlier, while cooking, rice was cooked in a large vessel with lot of water the excess water was drained once the grains were cooked. Then the rice was covered so that the grains were steamed well. In this method, the excess starch goes away and the GI of rice comes down as you said and you can eat rice guilt free. But these days we cook rice in pressure cooker. The excess starch is not removed when rice is cooked in pressure cooker making it difficult to digest.

"So if you want to eat rice, what is the solution?"

"You can look for hand-pound or single polished rice which is good for health. We can buy such rice. One should eat rice that is aged for at least 6 months to a year. Such rice grain has less water content. Or one can dry roast the rice well before cooking it. Another very important aspect i must tell you, that all across India traditional meals comprising rice  are Varan-Bhat, Amti-Bhat, Rajma-chawal, Sambar-Bhat, Dal-Khichdi, Fish curry-rice and Biryani. If you give this a thought, you will notice that in all these dishes, rice is paired with proteins, i.e. pulses, cereals, meat. Additionally we have salads, leafy vegetables, fruits in our diet. Therefore, we don't end up eating a rice only meal. "Okay aunty, I mean when you eat rice this way, you should take care that other fibrous foods too are consumed instead of just carbohydrates. Otherwise, the habit of eating a heap of rice with pickles avoiding veggies and salads will only get starch in your tummy, right? ”

"That's right, I'm deviating a bit from our topic bit let me mention that pickle-rice, sauce-chapati, bread-jam, jam-chapati should also be avoided as much as possible. Alright, now let's decide what to discuss tomorrow?"

"Oh I'm going to keep that a suspense for you, auntie," said Shriya and ran away.



(To be continued)

Dr. Snigdha Churi-Vartak.

9870690689

Translated by Mrs Madhura Poduval.

(This article was first published by Vaidya Snigdha Churi-Vartak on 19th August 2020 on her blog *https://samanwayayurved.blogspot.com/2020/08/five-white-foes-in-kitchen-part-4-rice.html*. All rights are reserved by the author. If you want to share elsewhere, please make any changes.) And share with the original author's name.)


Monday, 17 August 2020

Five White foes in the Kitchen - Part 3 - Salt

 


#Samanwaya_Ayurveda

# Five_white_poisons_part_3

#healthy_diet_series_ Swasthyaveda



                 The next day, as Shriya's phone rang, I was ready.

"So today's white foe is * salt. *"

"Oh yes, they say not to consume too much of salt, it raises blood pressure. But salt helps balance the electrolytes in the body; And if we take out salt from our diet, how can we enjoy the bland meal? ”

“Oh dear, salt is concerning but Ayurveda does not completely prohibit salt. But it is clearly stated that * we should consume it in moderation * As per ayurvedic texts, salt pacifies Vata dosha, elevates Pitta dosha and liquifies kapha dosha. It also acts as appetizer (ruchikara), reduces muscle stiffness , promotes perspiration, creates softness, oleation, and breaks adhesions.the body helps to increase absorption. the body helps to increase absorption_ and As you said, the balance of electrolytes in the body is maintained. But if your diet consists of eating too much of salty food, you may get hair loss, premature wrinkles on the face, various skin problems, rheumatism and other ailments. Occasionally there can be bleeding from the skin and gums, frequent thirst. Excessive salt intake also leads to Water retention in the body causing swelling. Sea salt is considered to be difficult to digest and increases phlegm. ”

"It's about Ayurvedic aspect. Moreover the salt we use every day is procured from sea water, but not sea salt."

“One minute, made from sea water but no sea salt ??? Means ?? ”

“Oh, sea salt, which is called sea salt, is made by sublimation of seawater. The saltpans that you see when you go to Bhayander or Alibaug is the salt that accumulates when the sea water is blocked and is left to evporate naturally. This salt is mainly comprised of Sodium Chloride but also has Magnesium, Potassium and Calcium. Our previous generations used this salt which used to be in form of granules. But used to leaked give out moisture and had to be stored with a lot of precaution. So when the brands of Vaccume evaporated, free-flow and the purest (??) salt arrived in the market, so the housewives immediately turned to it as it was convenient to use and store. Now the catch here is, during the process of vacuum evaporation, along with impurities, other salts too are removed and only sodium chloride is left. So while we use this salt, we end up consuming Sodium and Chlorine only which eventual causes electrolyte imbalance. Also anti-caking agents are added to give it free flowing texture. At present situation, it is better to eat the good old moist salt. ”

"Oh my God, if I don't want to eat salt, what do I replace it with?"

"Oh, it's not that you don't eat salt at all. Just take it in moderation, don't go for that extra salt every time. Don't add salt to the roti dough/rice, use rock salt (saindhav) whenever possible. In Ayurveda in fact, it is said that where the word 'lavana' is used, only saindhav should be used. ”

"But then aunty, will it not cause sodium deficiency?"

"Good question, Shriya, adults need 1.5 to 2.5 grams of salt per day. That means, one only needs to take 1 teaspoon of salt in an entire day. That is enough. And then dairy products, eggs, fish, coconut, beetroot, spinach and other such vegetables also contain sodium. So there is no reason to be afraid of sodium deficiency.

Let's talk about the next thing tomorrow. "

(To be continued)



Dr. Snigdha Churi-Vartak.

samanwayaayurveda@gmail.com

Translated by 
Mrs Madhura Poduval.

(This article was first published by Vaidya Snigdha Churi-Vartak on 17August 2020 on his blog https://samanwayayurved.blogspot.com/2020/08/samanwayaayurveda-fivewhitepoisonspart3.html . All rights reserved to the author. Share elsewhere If so, please share without making any changes and with the original author's name.)

Sunday, 16 August 2020

Five White foes in Kitchen, Part 2 - Refined Flour

 #Samanwaya_Ayurveda

# Five_white_foess_part_2

#healthy_diet_series_ Swasthyaveda






                “So Shriya, shall we start? The first food foe is Maida. ”

 * Maida i.e. Refined Wheat Flour * means the finest white flour processed of wheat by removing all bran. The wheat that is available in the market is in different forms daliya(broken wheat), rawa(semolina) or flour. In all these varieties, wheat bran i.e. the outer husk is present in small amounts. This wheat bran is, I would say, is more important than flour. This is because bran contains a large amount of fiber, vitamins and minerals. Flour without this bran which we call maida is almost 98% of non-nutrient white powder containing carbohydrates only. Everyone prefers this flour because it is used to make popular bakery products like bread, biscuits, cookies, rusks, pizza base, ladi pav, puffs, cakes, samosas, pasta, naan, kulcha, rumali roti and the list will go on”

"Yes, Auntie, I love pav bhaji and pizza."



“We love all these foods because of their soft touch and sweet taste. ,but  there was no maida in olden days. All the delicacies were made with fine whole wheat flour only. Maida and Bread was introduced in India after british raj. Even earlier in Europe , bread and other bakery products were prepared from different types of freshly ground whole wheat or other grains as per requirement. Refined flour was invented somewhere between the 18th - 19th century . It gained popularity as it yielded softer baked good.This happens because of the presence of gluten in wheat. Gluten is a protein found in most of the grains. Among these, wheat has the highest concentration of gluten. And it is this gluten that makes wheat flour sticky and stretchy, which is important while making all these bakery products.

Here is a Fun Fact. The word Gluten is derived from the Latin word 'Glue'.

 “Other grains also contain gluten, so we can make bread out of those flour too. But wheat comparatively has a higher content. So refined flour, in absence of fibrous bran, has even higher percentage of gluten. Therefore, this refined flour forms a thin sticky layer on the inner wall of our intestines. This layer staggers the digestion food and absorption of nutrients in the intestines. This leads to indigestion, acidity, constipation, bloating etc. Moreover, the refined flour does not contain any minerals or vitamins. Therefore, the nutritional value of flour is as good as zero. Frequent consumption of refined flour causes disorders like * mouth ulcers, dermatitis, diabetes, obesity, indigestion, heart disease *. ”



"Oh my God! Aunty, this refined flour is pretty nasty, but then what to snack on in the evening ??"


“Ayurveda has never endorsed refined flour , and There are so many different items that can be made from whole wheat flour i.e. aata, such as chapati, tandoor roti and even puranpoli. Cakes, breads can also be made from wheat flour. Anyways these foods should be eaten once in a while and in smaller portions. Instead, choose to eat home-made snacks like laddus, chiwda, dried fruits and nuts. ”



"Hmm, I can give up eating all these products but birthday cake on mine and Dada's birthday is okay to have right?"


(This article was first published by Vaidya Snigdha Churi-Vartak on 17 August 2020 on her bloghttps://samanwayayurved.blogspot.com/2020/08/samanwayaayurveda-fivewhitefoesspart2.html . All rights reserved. If you want to share, please share without making any changes and with the name of the original author.)



Saturday, 15 August 2020

* Five White foes in Kitchen - Introduction *.

#Samanwaya_Ayurveda

# Five_white_poisons_part_1

#healthy_diet_series_ Swasthyaveda



               Even during the lockdown, Anaya, Shriya and their group was busy with daily online classes from school, art and crafts activities and various projects were keeping them occupied. One such afternoon, my phone rang and it was Shriya at the other end.

"Auntie, I wish to make a presentation at the science conference on 'Your diet - Your health '. How shall I prepare? ”



Me: "Wow, that's a good thing. Have you thought of something? ”

Shriya: “I think our health depends on what we eat. That means we'll be healthier if we eat a home-cooked balanced meal every day. "

Me: "Good to start with, anything else?"

Shriya: "Yes, as you always say, we should eat seasonal fresh fruits and vegetables. We should also eat all the vegetables without any fuss or not being picky about them”

Me: "Wow, what's more?"

“More??? What else? Oh yes, stay away from junk food.”

Me: "That's right, you made some very good points, Shriya. Along with this, there are 5 foods that are always present in all of our kitchens and have become part of staples of our daily diet, they are * sugar, salt, flour, milk and rice *. Currently these are called White Poisons.

“What ??? Aunty milk and rice too ?? Mom keeps telling me to eat less sweets. Scolds if I ask for extra salt. Grandpa has also been advised to consume less salt and sugar due to blood pressure and diabetes. But milk and rice too?? What should one eat then? ”

"Alright, take it easy. See, I shall explain everything to you in detail, so then you prepare your presentation, is this okay? ”

(Continued)



Note - The next five parts of this series will be published one every day from today.



Dr. Snigdha Vartak.

* 9870690689 *

English Translation

Mrs. Madhura Poduval.



(This article was first published by Vaidya Snigdha Churi-Vartak on 16th August 2020 on her blog *https://samanwayayurved.blogspot.com/2020/08/samanwayaayurveda-five-white-foes-in.html *. All rights reserved. If you wish to share elsewhere, please do so without making any changes and with the original author's name.)


Wednesday, 12 August 2020

जन्माष्टमी आणि लोण्याचे महत्त्व.

  

picture courtsey - Internet (Little Krishana cartoon series) Discovery kids.

आज जन्माष्टमी…. भगवान श्रीकृष्णाचा हा जन्मदिवस, दरवर्षीप्रमाणे यावर्षीसुद्धा उत्साहात साजरा होत आहे. मार्ग कमी असले तरी उत्साह तसूभरही कमी झालेला नाही. कारण कृष्ण भगवान आपल्याला जास्त जवळचे वाटतात. हसऱ्या, खट्याळ मुद्रेचे, लोण्याने माखलेले हात-तोंड यांची पर्वा न करता तल्लीन होऊन लोण्याचा आस्वाद घेणारी बालकृष्णाची मूर्ती सर्वांनाच लोभसवाणी वाटते.

अश्या या श्रीकृष्णाला प्रिय असणाऱ्या लोण्याची माहिती आपण घेणार आहोत. 

लोणी म्हणजे नवनीत. दूधाच्या सायीचे  दही विरजून त्याचे ताक बनवायचं, हे ताक घुसळून वर तरंगणारे लोणी काढून घ्यायचे अशी साधी सोपी कृती आहे लोणी बनवण्याची पण याचे फायदे मात्र अनेक आहेत बरं का.

नवनीतं नवं  वृष्यम शीतं बलवर्णाग्निकृत |

संग्राहि वातपित्तसृकक्षयार्शादितकासजित ||

क्षीरोद्भवं तु संग्रहि  रक्तपित्तरोगजित |

(अष्टांग हृदय)  

संग्राहि दीपनं हृदयं नवनीतं नवोद्धृतं |

ग्रहण्यो विकारग मर्दितरुचि नाशनम ||

(चरक संहिता )

ताजे लोणी मधुर रसाचे ( चवीला गोड ) , शीत गुणाचे आहे. तोंडाची चव सुधारते (अरूचिनाशक) , पचन सुधारणारे, वृष्य ( शुक्रधातू वाढवणारे), शरीरबल-वर्ण सुधारणारे आहे. वात आणि पित्त दोषांचे शमन करते. त्यामुळे शरीराचे पोषण करण्यास मदत करते. हृद्य (हृदयासाठी पोषक, आश्चर्य वाटले ना? हो,पण हे खरे आहे.)

त्यामुळे ग्रहणी (पचनाचे आजार), रक्तपित्त (ब्लीडिंग डिसॉर्डर्स),मूळव्याध,अर्दित (चेहऱ्याचा पक्षाघात), जुना खोकला,क्षयरोग यासारख्या आजारांत आम्ही वैद्यगण  नुसतेच किंवा वेगवेगळ्या औषधांसोबत लोणी वापरतो. 


  • संशोधने काय सांगतात?

  1. लोणी म्हणजेच दुधातील स्निग्धांश. त्यामुळे 100gm लोण्यामध्ये 81 gm स्निग्धपदार्थ असतात. त्यापैकी सॅच्युरेटेड स्निग्धांश ५१ gm. पॉलीअनसॅच्युरेटेड स्निग्धांश ३gm , मोनोअनसॅच्युरेटेड स्निग्धांश २१gm  आहेत.  ०१gm  कोलेस्टेरॉल आहे.  

  2. ४९% अ जीवनसत्त्व आहे. (१००gm मध्ये ३३०० IU  इतके. ) तर ड  जीवनसत्त्वसुद्धा असते. 

  3. ताज्या लोण्यामध्ये मोठया प्रमाणात अँटिऑक्सिडंट्स आहेत. 

  4. हे पॉलीअनसॅच्युरेटेड आणि मोनोअनसॅच्युरेटेड स्निग्धांश शरीरासाठी लाभदायक आहेत कारण याच्या रासायनिक संयूगांच्या (chemical composition) रचनेमुळे शरीरातील वाढलेले LDL कोलेस्टेरॉल कमी होऊ शकते. 

  5. मात्र सॅच्युरेटेड स्निग्धांश शरीराला त्रासदायक ठरू शकतात. त्यामुळे लोणी आरोग्याला वाईट असल्याचा अपप्रचार झाला आहे.

 

  • आयुर्वेद शास्त्र काय सांगते ?

  1. वर  जे सगळे गुण वर्णन केले आहेत ते गायीच्या (हो, दूध-दुभत्याच्या संदर्भात,सर्वप्रथम गाय मग म्हैस यांचा उल्लेख येतो व जेथे गरज असते तेथे स्वतंत्र उल्लेख करून शेळी-मेंढीचा  स्वतंत्र उल्लेख केला जातो, असो .) ताज्या लोण्यासंदर्भात आहेत. विकतच्या ‘टेबल बटर’चे नाहीत. 

  2. हे लोणी मीठ न घालता खायला हवे मात्र टेबल बटर मध्ये तर ३%-५% मीठ preservative म्हणून घातले जाते. 

  3. दूध --->साय -->विरजलेले  दही --->ताक --->घुसळलेले ताक -->ताजे लोणी अश्या कृतीने काढलेले लोणीच लाभदायक असते. कारण विरजण न मंथन (घुसळणे) हे महत्त्वाचे संस्कार आहेत. 

  4. खाल्लेले लोणी पचून ते अंगी लागण्यासाठी व्यायामही तेवढा करायला हवा. बाळकृष्ण लोण्यावर ताव मारून गायी चरायला नेत असे.त्यामुळे ताव नाही मारला तरी लोण्याचे फायदे मिळायला हवे असतील तर व्यायाम करून रोज चमचाभर लोणी जरूर खाता येईल.  

  5. वृद्ध आणि शिशुंसाठी  लोणी हे अमृताप्रमाणे आहे त्यामुळे ते जरूर खावे. 

  6. लहान मुले तर दिवसभर हुंदडत असतात, तसेच हा शरीराणीची बुद्धीच्या वाढीचा काळ आहे. त्यामुळे मुलांसाठी तर लोणी आवश्यकच आहे. 

  7. आजारी, अपचनाचे त्रास असलेल्या व्यक्ती, कोलेस्टेरॉलचा त्रास असलेल्या व्यक्ती यांनी लोणी  सुरु करण्याआधी वैद्यांचा सल्ला जरूर घ्यावा.  

तर असे हे भगवंताला प्रिय असलेले लोणी आपल्याही आहाराचा भाग व्हावा यासाठी जरूर प्रयत्न करा. 



संदर्भ - चरकसंहिता, सुश्रुतसंहिता अन अष्टांगहृदय

           आंतरजाल -  heart.org

          चित्रसौजन्य - little krishna cartoon series



लेखिका -

डॉ. स्निग्धा चुरी-वर्तक. 

*9870690689*

samanwayaayurveda@gmail.com 

(सदर लेख वैद्य स्निग्धा चुरी-वर्तक यांनी ०६ जुलै २०२० रोजी आपल्या  https://samanwayayurved.blogspot.com/2020/08/blog-post_12.html  ब्लॉगवर प्रथम प्रकाशित केला. याचे सर्व अधिकार लेखकाधिन आहेत. इतरत्र शेअर करायचे असल्यास कृृपया कोणतेही बदल न करता व मूळ लेखिकेच्या नावासहित शेेेअर करावा.)



Sunday, 9 August 2020

होम आयसोलेशन/स्व पृथक्करण भाग -३


       इसके पूर्व दो भागों में हमने स्व पृथक्करण कौन कर सकता है, वहाँ ती साफ-सफाई कैसे रखनी है, उसी प्रकार किन लक्षणों को गंभीरता से लेना है, इन सभी के बारे में जानकारी ली। 

*क्या केअरगिव्हर को भी स्व पृथक्करण करना चाहिए? *

• भारत में बहुत बार ऐसा देखा जाता है कि बीमार व्यक्ति का ध्यान परिवारजन ही रखते है। परंतु सद्यः परिस्थितिया ही कुछ ऐसी हो गई है कि लोगों को अकेले रहना पड़ रहा है। ऐसे कठिन समय में केअरगिव्हर ही एक बड़ा सहारा है। 


•  इस केअरगिव्हर को किसी प्रकार के शारीरिक रोगादि न हो। रोगी का ध्यान रखते समय तथा रोगी को सामान देते लेते समय, वह  रोगी से कम से कम संपर्क हो, इस बात की सावधानी बरतें। 


• यदि रोगी के कमरे में जाना ही पड़े तब ऐसी स्थिति में वह सोशल डिस्टंन्सिंग, मास्क पहनने के नियम आदि का कड़े रूप से पालन करे ही और कमरे की खिड़कियां भी खोल दे जिससे कमरा हवादार बना रहे। 


• इसके बावजूद लक्षण दिखाई देने पर या रोगी की आयसोलेशन कालावधि समाप्त हो जाने पर, सावधानी के तौर पर केअरगिव्हर यदि स्व-पृथक्करण करे तो यह उत्तम ही है। 


होम आयसोलेशन (स्व-पृथक्करण) एवं मानसिक स्वास्थ्य-


१. मन को बहलाने के अनेकों उपाय, आपको अनेकों ने बताए ही होंगे, अत: यहाँ मै उस विषय के बारे में कुछ नहीं कहती,(फिर भी इस विषय पर जानकारी प्राप्त करने हेतु लेख के अंत में दिए गए नंबर पर मेसेज कर सकते है। ) परंतु एक मुद्दे पर मै पुनः जोर देना चाहूँगी कि स्व-पृथक्कृत रोगी पहले से ही, इस बीमारी के बारे में नाना प्रकार की जानकारी पढ़कर घबराएं हुए होते है, उसपर यह अकेलापन उत्पीड़ित करता है। पर ऐसा होते हुए भी, यह पृथक्करण अत्यंत आवश्यक है। किसी भी प्रकार की भावनाओं में बहकर इसे तोड़े नहीं। परिवारजन भी प्रत्यक्ष  मिलने के मोह को टालें। 


२. यदि आवश्यकता पड़े तो समुपदेशक की सहायता भी ले सकते है वरना हम वैद्य गण आपकी मदद के लिए है ही। 


३. आजकल लोग तंत्रज्ञान के कारण बहुत नजदीक आ गए है। विडियो कॉल्स जैसे प्रभावी माध्यम हमारे पास है, अत: समय निर्धारित कर, रिश्तेदार, मित्रजन समय निर्धारित कर कॉल कर संपर्क में रह सकते है। 


COVID 19 की चिकित्सा एवं आयुर्वेद:


१. हम वैद्यों को इस प्रश्न का बार-बार सामना करना पड़ता है और होम आयसोलेशन में समय गुजारनेवाला व्यक्ति इस बारे में सोचता ही है। 


२. आयुष मंत्रालय पर पहले ही दिन से, आरोग्य मंत्रालय एवं केंद्र सरकार के बीच समन्वय साँझे  हुए हैं। 


३. प्रारंभ में, आयुर्वेदीय वैद्यों को कोरोना संसर्ग का खतरा कम करने हेतु, व्याधिक्षमत्त्व उपचार (Immunity booster measures) करने की अनुमति दी गई। इसमें रोज करने जैसे १३ उपायों के साथ, दिनचर्या/ऋतुचर्या  अर्थात अपना आरोग्य उत्तम रखने हेतु, दिनक्रम किस प्रकार का होना चाहिए इस बारे में जानकारी दी गई थी। तद्नुसार बहुत से वैद्यों ने इन उपक्रमों का जनसामान्य में प्रचार एवं प्रसार किया। वैयक्तिक तौर पर कहें तो, समन्वय आयुर्वेद की ओर से हमने, आयुष मंत्रालय द्वारा निर्देशित सूची अधिकाधिक लोगों तक पहुँचाने का प्रयत्न किया। जिन्होंने इन उपक्रमों को विस्तार में जानने की इच्छा दिखाई उन्हें दिनचर्या-ऋतुचर्या के विषय में मार्गदर्शन भी किया। (डाएट अँड लाईफस्टाईल करेक्शन ) 


४. इसके बाद आयुष मंत्रालय ने उपचार के दूसरे चरण में क्वारंटीन और होम आयसोलेशन के रोगियों को, अलाक्षणिक या सौम्य लक्षणों से युक्त रोगियों के क्लिनिकल ट्रायल किए गए। केरल, दिल्ली, गुजरात इन राज्यों में सफलतापूर्वक यह ट्रायल्स संपन्न हुए और यह ट्रायल्स १००-२०० नहीं बल्कि ५०००-६००० रोगियों पर औषधोपचार किए गए। इन उपचारों की सफलता के बाद, चिकित्सा के मार्गदर्शक तत्त्व (*Treatment Guidelines for asymptomatic and mild symptomatic cases* ) घोषित किए गए। अब इन तत्वों के आधार पर देशभर के एवं उसी प्रकार महाराष्ट्र के भी अनेक वैद्यों ने अपने-अपने स्थान पर से ही,उपर्युक्त वर्गों के अनेक रोगियों की यशस्वी चिकित्सा कर रहे है। 


५. आयुर्वेद शास्त्रानुसार की जानेवाली चिकित्सा, एलोपैथी मूल की जानेवाली चिकित्सा से भिन्न है। उदा. साँस फूलने पर सदैव एक ही औषधि दी जाती है, ऐसा नहीं है। यहाँ रोगी की प्रकृति, व्याधि की प्रकृति (लक्षणानुसार) , अतः साँस फूलना इस लक्षणों में भी व्यक्तिनुसार दोष पृथक हो सकते है, इसका कारण *आयुर्वेदोक्त निदानपंचक पद्धति (pathogenesis & diagnosis) इन सभी का विचार करने के पश्चात ही प्रोटोकॉल्स निर्धारित किए जाते है। 


६.उसी प्रकार आगे कहे तो, आयुर्वेद शास्त्र में रसायन चिकित्सा कही गई है। रसायन अर्थात कायाकल्प (Rejuvenation)। किसी दीर्घकालीन या कोरोना जैसे तीव्रवेगी विकार से कोई व्यक्ति ठीक हुआ हो फिर भी उसके शरीर पर पूर्व विकार के दुष्परिणाम दिखाई देते ही है और अन्य लक्षण भी उत्पन्न हो सकते है। यह दुष्परिणाम कम करने के लिए कुछ औषधियाँ कही गई है जिन्हें रसायन संज्ञा दी गई है। परंतु इन औषधियों के लेने के पहले कई मुद्दों पर विचार करना होता है अतः यह औषधियाँ वैद्य की सलाह से ही ले। 


७. प्रारंभ से ही आयुर्वेदिक चिकित्सा लेनेवाले रोगियों की संख्या में, फिल्हाल काफी बढोत्तरी हो रही है। और समय पर चिकित्सा शुरू करने के कारण उपशय भी जल्दी मिल रहें हैं। 


८. एक महत्वपूर्ण बात यह कि इस करवाते समय व्हाट्सएप युनिवर्सिटी से सावधान रहें। फेसबुक/व्हाट्सएप के मेसेजेस् जिज्ञासावश पढ़ना अलग बात है पर उन मेसेजेस् के अनुसार स्वयं की चिकित्सा स्वयं करना कहाँ तक समझदारी है? 


९. कोरोना, चीनी षड्यंत्र है या अस्पतालों के पैसे ऐठनें की तरकीब, इस बारे में नमक-मिर्च लगा कर वाद-विवाद हो सकते है परन्तु सचमुच लक्षण होने पर वैद्यकीय सलाह न लेते हुए, इन मेसेजेस् के आधार पर केवल घरेलू नुस्खे आज़माना कहाँ तक समर्थनीय है। 


१०. आप के नज़दीक निश्चित ही कई  पंजीकृत अच्छे वैद्य हैं, उनकी सलाह अवश्य लें। झोलाछाप, ढोंगी एवं पदवी रहित वैद्यों से बचे। 

                समय पर निदान व उपचार किया जाए तो कोरोना पर विजय संभव है। इसलिए अपना समय बर्बाद न करें। चिंता न करें पर ध्यान अवश्य दें। आयोग हमेशा आप के साथ है। 

(समाप्त)

सूचना: वैद्य की सलाह लेते समय, वह शिक्षित एवं पंजीकृत वैद्य है इसकी तसल्ली कर ले। अपनी राय देने व शंका निरसन करने हेतु आप मुझे मेरे वैयक्तिक नंबर पर अथवा ई-मेल पर संपर्क कर सकते है । इसके आगे के लेख आनेवाले रविवार को सवेसे ब्लॉग पर उपलब्ध होंगे। यह लेख आपको वॉट्सऐप /ईमेल द्वारा प्राप्त करने हेतु नीचे दिए नंबर पर मेसेज करे अथवा हमारा फेसबुक पेज को लाईक करें। 


https://m.facebook.com/drsnigdhasclinic/


डॉ. स्निग्धा चुरी-वर्तक. 

9870690689

अनुवादक: वैद्य प्रीति सिंह - म्हात्रे

अथर्व आयुर्वेद , पनवेल.

9821726815


प्रस्तुत लेख वैद्या स्निग्धा चुरी वर्तक ने  ०७ अगस्त २०२० को अपने ब्लॉग 

https://samanwayayurved.blogspot.com/2020/08/blog-post_9.html 

पर प्रकाशित किया था। लेख के सभी अधिकार लेखकाधीन है। लेख अन्यत्र शेयर करने हेतु कृपया लेख में किसी भी प्रकार का बदलाव न करें तथा लेखिका के नाम सहित शेयर करें। 

*होम आयसोलेशन* / *स्व पृथक्करण भाग* -२

 

          कल हमने  देखा,आयसोलेशन एवं क्वारंटीन इन दोनों के बीच का अंतर , कौन कर सकता है, कौन नहीं कर सकता और मकितने दिनों तक कर सकता है इस विषय के बारे में जानकारी ली। आज देखते है भाग -२


■ *स्व-पृथक्करण करते समय कौनसी सुविधाएं उपलब्ध होना आवश्यक है* ? 


● सर्वप्रथम घर में *स्वतंत्र टॉयलेट-बाथरुम संलग्न एक कमरा* होना जरूरी है। (Master bedroom) 


●  स्व-पृथक्करण कर रहे रोगी की *२४ घंटे देखभाल करने के लिए एक केअरटेकर* का होना जरूरी है। यह केअरटेकर घर का कोई सदस्य /पड़ोसी या व्यावसायिक रूप से केअरटेकिंग जिनका पेशा हो, ऐसे व्यक्ति भी हो सकते हैं, केवल शर्त यह कि रोगी के लिए *वह २४ x ७ उपलब्ध* रहे। और यह काम कोई भी *एक ही व्यक्ति* करे, अनायास एक से अधिक व्यक्तियों का संपर्क न होने दे। 


●रोगी , केअरटेकर  और अस्पताल इनमें ताल-मेल अच्छा रहे और सतत संपर्क में रहे। 


● रोगी के केअरटेकर के पास PPE किट, कम से कम  ३ ply mask एवं ग्लोव्हज पर्याप्त मात्रा में उपलब्ध हो। 


● रोगी, रोज आत्मपरीक्षण करता रहे और वैद्यकीय अधिकारियों को सूचित करता रहे। 


● आत्मपरीक्षण करने हेतु रोगी के पास एक तापमापी ( थर्मामीटर), एक पल्सऑक्सीमीटर हो जिससे वह अपने तापमान व रक्त में ऑक्सीजन के प्रतिशत को नियमित रूप से जाँचते रहे। (एक वैद्य की भूमिका से मेरा यह मत है कि, यह बहुपयोगी हो सकता है।) 



■ *निम्नलिखित लक्षणों के प्रति सजग रहें*


१.बुखार / खॉसी

२.सास लेने में तकलीफ होना

३.छाती भारी लगना या वहा वेदना होना

४.रक्त में ऑक्सीजन की मात्रा कम होना (इसके लिए पल्सऑक्सीमीटर का होना आवश्यक है) 

५.अनुत्साही महसूस होना

६.भ्रमित प्रतीत होना

७.चक्कर आना

८.बहुत थकान महसूस होना

९़ओंठो पर या चेहरे पर नीली छाही दिखना

१०. साँस फूलना

११. *Happy hypoxia syndrome*  ( *हॅपी हायपॉक्सिया सिंड्रोम* ) -  यह संज्ञा आप में से किसी ने कभी कहीं पढ़ी या सुनी है? कुछ COVID ग्रस्त रोगियों में यह लक्षण दिखाई देता है। हायपॉक्सिया अर्थात रक्त में कम हुआ ऑक्सीजन का स्तर। सरल शब्दों में कहें तो *हमारे शारीरिक अवयवों को आवश्यक ऑक्सीजन का प्रवाह न हो पाने का यह लक्षण* है। यह ज्यादा होने पर उपर्युक्त लक्षण भी दिखाई दे सकते हैं। परंतु  

हॅपी हायपॉक्सिया इस अवस्था में इनमें से कोई भी लक्षण दिखाई नहीं देते। इसके विपरीत रोगी बिना किसी तकलीफ के अपने नियमित काम करता रहता है। परंतु *ऑक्सीजन का स्तर शरीर में कम होने से अवयवों पर तनाव* जरूर पड़ता है जिससे अचानक ही गंभीर स्थिति निर्माण हो सकती है। ऐसा होता क्यों है यह निश्चित रूप से कहा नहीं जा सकता पर यह वस्तुस्थिति दिखाई अवश्य देती है

        इसी कारण पल्सऑक्सीमीटर जैसे यंत्रो का उपयोग कर अपने ऑक्सीजन का स्तर जाँचते रहे। 


■ स्व-पृथक्करण करते समय कौन-सी सावधानियां बरतें? 


●  रोगी घर में भी मास्क पहनें। केवल कमरे में अकेले रहने पर ही मास्क निकाल सकता है। अन्यथा कमरे में किसी और की उपस्थिति में मास्क पहनना अनिवार्य है। हर ६-८ घंटे में मास्क बदले। भीगनें /खराब होने पर तुरंत बदले। 


●  रोगी की सभी वस्तुएँ अलग रखें। ( बिस्तर, चादर, टॉवेल,नॅपकिन, रूमाल, कपड़े, खाने के बर्तन, पानी का जग आदि) 


● रोग के लक्षण न होने पर संभवतः रोगी स्वयं के हलके-फुलके काम स्वयं ही करे। इससे उसका मन भी बहला रहता है। (नियमित दिनचर्या पालन के साथ लक्षणों का भी निरीक्षण करते रहे।) 


● रोगी अपने कपड़े स्वयं ही धोकर उसे निर्जंतुक करे और कमरे में एक ओर सुखाएं। 


● उसी प्रकार रोगी अपने बर्तन भी स्वयं ही मांजे।


● रोगी के लक्षण अधिक अथवा तीव्र दिखाई देने पर अथवा स्वयं के काम स्वयं करना संभव न होने पर वह अपने कपड़े और बर्तन १% सोडियम हाइपोक्लोराइट के घोल में अलग - अलग भीगो कर रखें। इस प्रकार से केअरटेकर कुछ देर बाद ऊन कपड़े-बर्तन को धो सकता है। 


● रोगी के कपड़े-बर्तन धोते समय केअरटेकर PPE किट को पहन कर ही काम करे। 


● रोगी के कमरे की साफ-सफाई करने भी केअरटेकर PPE किट पहन कर ही जाए। 


● PPE किट पहनने से पहले और निकालने के पश्चात ४० सेकंड तक हाथों को साबुन से धोएं। 


● इस्तेमाल किए हुए मास्क, PPE किट को १% सोडियम हाइपोक्लोराइट के घोल में कुछ देर भिगो कर फिर एक गहरे गढ्ढे में गाड़ दे या जला दे। (ऐसा करना जरूरी है क्योंकि कई बार ऐसा देखा सुना जाता है कि इस्तेमाल किए हुए मास्क आदि पुनः बेचे जाते है।) 


● कमरा साफ करते समय फर्श, दरवाजे की कड़ी-कुंडी (handle) जंतुनाशक साबुन से (१% सोडियम हाइपोक्लोराइट के घोल) धोकर पोंछ ले। 


● रोगी के लिए इस्तेमाल किए जा रहे पल्सऑक्सीमीटर, थर्मामीटर, उसका मोबाईल जैसे इलेक्ट्रॉनिक उपकरणों को अल्कोहल युक्त सॅनिटायझर से पोंछ ले। 


●  बिस्तर-चादर को झटके नहीं। 


● रोगी का कूड़ा-कचड़ा अलग ही रखें। उसे घर के अन्य दैनंदिन कचड़े में ना मिलाएं। 


● संभवतः यह कचड़ा एक थैली में बांधकर, फिर उसे एक अन्य थैली में बांधे। और आखिर में यह कचड़ा एक पीली थैली में बांधे। जिस प्रकार से गीला कचड़ा हरे और सूखा कचड़ा नीली थैली में देना होता है उसी प्रकार COVID ग्रस्त रोगी का कचड़ा पीली थैली में दिया जाता है। ऐसा करना हमारे, हमारे पड़ोसियों तथा सफाई कर्मचारियों के  सुरक्षा के हित में होता है। 


●  स्व-पृथक्करण अपने ही घर में किया जा रहा है फिर भी उसके सभी नियमों का गंभीरता से पालन करें। इन नियो को तोड़ कर अन्य लोगों से मिले-जुले नहीं, अपने घरवालों से भी नहीं। (रोगी की हालचाल पूछने हेतु भी, रोगी के पृथक्कृत कमरे में न जाए।) 


●  घर में अकेले रह रहे हो तब भी औषधि या सामान लाने घर के बाहर  न जाए। 

(क्रमशः)


सूचना: वैद्य की सलाह लेते समय, वह शिक्षित एवं पंजीकृत वैद्य है इसकी तसल्ली कर ले। अपनी राय देने व शंका निरसन करने हेतु आप मुझे मेरे वैयक्तिक नंबर पर अथवा ई-मेल पर संपर्क कर सकते है । इसके आगे के लेख आनेवाले रविवार को सवेसे ब्लॉग पर उपलब्ध होंगे। यह लेख आपको वॉट्सऐप /ईमेल द्वारा प्राप्त करने हेतु नीचे दिए नंबर पर मेसेज करे अथवा हमारा फेसबुक पेज को लाईक करें। 


https://m.facebook.com/drsnigdhasclinic/


डॉ. स्निग्धा चुरी-वर्तक. 

9870690689

अनुवादक: वैद्य प्रीति सिंह - म्हात्रे

अथर्व आयुर्वेद , पनवेल.

9821726815


प्रस्तुत लेख वैद्या स्निग्धा चुरी वर्तक ने  ०९ अगस्त २०२० को अपने ब्लॉग 

*https://samanwayayurved.blogspot.com/2020/07/blog-post_26.html?m=0*

पर प्रकाशित किया था। लेख के सभी अधिकार लेखकाधीन है। लेख अन्यत्र शेयर करने हेतु कृपया लेख में किसी भी प्रकार का बदलाव न करें तथा लेखिका के नाम सहित शेयर करें।