Navaratri 2017 Introduction ( Marathi and English version)

नमस्कार
          समन्वय आयुर्वेद आणि पंचकर्म क्लिनिक आपल्यासाठी ‘नऊ रंग नवरात्राचे.. स्त्रीशक्तीचे...आरोग्याचे’ ही लेखमाला घेऊन येत आहे. आजच्या जगात स्त्री, तिचे आपल्या घरातील-समाजातील असलेले महत्व, तरीही तिच्याकडे होत असलेले अनन्यसाधारण दुर्लक्ष व तिच्या आरोग्याची होणारी  अक्षम्य हेळसांड यांचा विचार करण्याचा प्रयत्न आपण या लेखमालेद्वारे करत असतो. तसेच हे चित्र बदलावे, स्त्रियांच्या आरोग्याची स्थिति सुधारावी यासाठी आपण काय करु शकतो याविषयीसुद्धा माहिती द्यायचा प्रयत्नसुध्दा समन्वय आयुर्वेद क्लिनिकच्या माध्यमातून केला जातो. हे या लेखमालेचं सलग तिसरे वर्ष आहे. यापूर्वी दोन वर्षांमध्ये आपण स्त्रीच्या जीवनातील आरोग्याशी संबंधित नऊ महत्वपूर्ण टप्पे तसेच वेगवेगळया वयात बदलत जाणारे पाळीचे शास्त्रीय स्वरूप अशा दोन लेखमाला केल्या होत्या. यावर्षी या विषयाची व्याप्ती अजून वाढवत भारतीय स्त्रियांमध्ये सामान्यतः मोठया प्रमाणात आढळून येणार्या पण त्याचे पुरेसे गांभीर्य न जाणवलेल्या आजारांबद्दल माहिती देण्याचा प्रयत्न करणार आहोत. यामध्ये रक्ताल्पता (Anaemia) , सोमरोग (Leucorrhea- अंगावरून पांढरे जाणे) व पी॰सी॰ओ॰डी॰ यांचा विचार केला जाईल. आशा आहे की आपण समस्त वाचकवर्ग दरवर्षीप्रमाणे उदंड प्रतिसाद द्याल.

धन्यवाद !


वैद्य स्निग्धा चुरी - वर्तक.
समन्वय आयुर्वेद आणि पंचकर्म क्लिनिक


 Namaskar
                Just like every year, Samanwaya Ayurved and Panchakarma clinic celebrates this Navaratri Festival as a symbol of women empowerment. This year also we will be publishing an article series, ‘Navaratri.. celebration of womanhood.’ Even after being  the strongest support of every household, a Woman has always been neglected, by family members and by herself as well. She plays a pivotal role in making A Home where every family member comes to. But while juggling so many roles her emotional and physical health is inexplicably neglected. Hence we, at Samanwaya Ayurved and Panchakarma clinic, try to change this picture with the help of this article series. We have already covered subjects like ‘Nine important health related milestones for a woman’ and ‘Menstruation and woman - The scientific aspect.’ in past two years. This year, we will try to inform about diseases which are common in Indian women but are being easily overlooked as they are not considered as serious by common masses. We will be covering three diseases namely Anaemia (Pandu Roga) , Leucorrhoea ( Soma Roga - white discharge) and PCOD ( Granthi Artavam).

Hopeful to have tremendous response from all the readers as always.

Thank you and wish you all A Happy Navaratri Festival.


Dr Snigdha Churi-Vartak
Samanwaya Ayurved and Panchakarma clinic.

नऊ रंग.... नवरात्राचे..स्त्रीशक्तीचे.. आरोग्याचे. २०१७

पण्डु रोग (रक्ताल्पता)

      

              रक्ताल्पता आणि स्त्री या विषयावर लिहीण्याआधी जरा या आजाराची भारतीय समाजातील सद्यस्थिती जाणून घ्यायचा प्रयत्न केला तर काही धक्कादायक माहिती मिळेल. काही अभ्यास सर्वेक्षणांनुसार भारतात अर्ध्याहून अधिक ( ५५-५९% ) स्त्रिया या रक्ताल्पता (Anaemia) या आजाराने ग्रस्त आहेत. म्हणजेच दर दोन स्त्रियांमधील एक स्त्री ही अॅनिमिक असते.

              आधुनिक विज्ञानाच्या भाषेत सांगायचे झाले तर स्त्रियांचे हिमोग्लोबिन किमान १२ mg/dl असणे ही आहे आदर्श स्थिती पण बऱ्याच स्त्रियांमध्ये हे असते साधारण १०- ११.९ mg/dl च्या पातळीत, ज्याला कमी तीव्रतेची रक्ताल्पता (Mild Form Anaemia) असे म्हणतात. ( “बऱ्याच बायकांमध्ये असतं नं मग ठीक आहे,बघू नंतर”, हा संवाद याच स्टेजला ऐकायला मिळतो आणि खरं तर हाच दृष्टिकोन पुढे जास्त घातक असतो). त्यानंतर नंबर असतो यापेक्षा कमी म्हणजे ७ - ९.९ mg/dl Hb (हीमोग्लोबिन) असणाऱ्यांचा (Moderate form) आणि ६.९ mg/dl पेक्षाही कमी हिमोग्लोबिन असल्यास स्थिती गंभीर मानली जाते व या अवस्थेत तातडीचे उपाय आवश्यक असतात.

आयुर्वेदानुसार रक्ताल्पता -

             आयुर्वेद शास्त्रामध्ये हा आजार पंडुरोग या नावाने वर्णन केला आहे. पंडु या शब्दाचा अर्थ आहे फिकटपणा . ------>  ज्या आजारात रुग्णाच्या त्वचा,नेत्र,नख या अवयवांच्या ठिकाणी पांडुता येते आणि रोगी केवड्याच्या कणसातील गाभ्याप्रमाणे फिकट आणि निस्तेज दिसू लागतो असा हा पंडुरोग या आजाराविषयी विस्तारपूर्वक सांगताना फक्त रक्ताल्पता हा एकच निकष न मानता इतर शरीरलक्षणेही विचारात घेतली जातात.  तसेच ओजक्षय ही संकल्पनासुद्धा सांगितली आहे. त्यानुसार अंग गळून गेल्यासारखे वाटणे, त्वचेवर कोरडेपणा जाणवणे,अशी लक्षणे सुरूवातीपासूनच जाणवतात. ( या लक्षणांना पूर्वरूपे असे म्हणतात. म्हणजे असे की या अवस्थेत आजाराचे व्यक्त स्वरूप दिसेलच असे नाही पण ही सुरूवात असू शकते.) यानंतर वेळेत औषधोपचार केले नाहीत तर अधिक तीव्र लक्षणे दिसू लागतात. भूक न लागणे, भ्रम(गरगरणे) ,श्रम (नेहमीचे काम करतानाही याआधी न जाणवलेला थकवा), दम-धाप लागणे, सर्वांग वेदना, पोटऱ्यांमध्ये गोळे येणे, केस गळणे, छातीमध्ये धडधड-घाबरल्यासारखे वाटणे यापैकी काही अथवा सर्व लक्षणे आजाराच्या तीव्रतेनुसार दिसतात. अधिक तीव्र लक्षणांमध्ये त्वचा,नखे,डोळ्यांच्या ठिकाणि फिकटपणा येतो,हे अवयव निस्तेज दिसतात, स्वभाव त्रासिक-चिडचिडा होतो, डोकेदुखी, चक्कर येणे, मळमळल्यासारखे वाटते, अंगात बारीक ताप जाणवतो.

स्त्रियांमध्ये दिसणारे गंभीर परिणाम -

            स्त्रियांमध्ये पंडुता अधिक तीव्रतेने दिसण्याची पुढील मुख्य कारणे आहेत.

• मासिक पाळी - दर महिन्याला येणाऱ्या मासिक पाळीच्या काळात प्रत्येक वेळी साधारण ३० ते ४० मिली रक्तस्राव होतो होतो. (हे फक्त एका महिन्याचे प्रमाण आहे जे प्रकृतीनुसार कमी-जास्त असू शकते पण सरासरी काढली तर एका वर्षात साधारण 350-500मिली रक्तस्राव होतो. ) जर अंगावरुन जास्त जात असेल किंवा पाळी २१ दिवसापेक्षा कमी कालावधीत येत असेल तर हे प्रमाण अजून जास्त होईल. यामुळे रक्ताल्पतेची लक्षणे दिसतात.

                   पाळीवर सुद्धा याचा विपरीत परिणाम होऊन पाळी अनियमित होणे,कमी प्रमाणात रक्तस्राव किंवा अधिक दिवस थोडे-थोडे अंगावर जाणे अशी लक्षणे दिसतात.

• गर्भारपण - या काळात स्त्री दोन जीवांची असते.ज्यामुळे शरीरातील रक्त वाढते.(Hypervolemia- यात serum व plasma यांचे प्रमाण वाढल्याने रक्तकणांचे प्रमाण कमी होते.अशा वेळी मातेला ३०-६०mg लोह व ४००माइक्रोग्राम फोलिक ऍसिड मिळणे गरजेचे असते. ज्यामुळे हीमोग्लोबिन चे प्रमाण वाढू शकेल. रक्ताल्पता असल्यास अपूऱ्या कालावधीत प्रसूतीचा धोका वाढतो, बाळाचे वजन कमी असणे,प्रसूतिच्या वेळी जंतुसंसर्गाचा धोका शक्यता वाढते.

भारतात शिक्षणाचा अभाव, वैद्यकीय सुविधांबद्दल अज्ञान,आर्थिक अडचणी,वारंवार होणाऱ्या बाळंतपणामुळे येणारा निष्काळजीपणा यामुळे गरोदरपणातील रक्तल्पतेचे प्रमाण अधिक आहे.

• प्रसूती - एका प्रसूतिच्या वेळी साधारण 500-800मिली रक्तस्राव होतो. प्रसूतीनंतर रक्तस्राव (Post partum haemorrhage) झाल्यास हे प्रमाण वाढते व प्रसंगी मातेचा जीव धोक्यात येऊ शकतो.
• अस्वच्छता <----> कृमि प्रादुर्भाव - स्वयंपाक बनवताना , जेवताना स्वच्छता न राखणे, अस्वच्छ भांडी-हात यामुळे कृमि संसर्ग होतो जे रक्तल्पतेचे मुख्य कारण आहे.

तसेच अस्वच्छ पाण्यात वाढणाऱ्या anapheles डासांमुळे होणाऱ्या मलेरिया या आजारामुळेही रक्ताल्पता दिसून येते.

• निकृष्ट दर्जाचे अन्न - सर्वसाधारण भारतीय घरात स्त्रिया व मुलींना पुरुषांच्या बरोबरीने समान दर्जा मिळत नाही, तसेच परंपरागत विचारांमुळे त्या सुद्धा स्वतःचे स्थान कमी समजतात. त्यामुळे शिळे अन्न जेवणे, कुटुंबातील सगळ्यांना वाढल्यानंतर उशीरा जेवणे , उरलेल्या अन्नातच भूक भागवणे असे प्रकार घरा-घरांतून सर्रास दिसतात. अशा वेळी लोहाचा नैसर्गिक स्रोत असलेले सुकामेवा, डाळी, फळे, मांसाहार यांचे सेवन सगळ्यांना शक्य होत नाही त्यात स्त्रियांच्या वाटयाला त्याचा गरजेइतका भाग येईल याची शक्यता कमी असते. मुलांच्या पोषण -गरजा यांच्याकडे डोळ्यात तेल घालून लक्ष देणारी आई स्वतःच्या आरोग्याकडे सहज दुर्लक्ष करते.

उपाय -

• आहार - आहारामधून मिळणारे लोह हे सौम्य रक्ताल्पता व हीमोग्लोबिनची पातळी नियमित ठेवण्यासाठी उपयोगी असते. पालक, बीट,टॉमेटो, डाळी, कडधान्ये, राजमा, चवळी यासारख्या भाज्या, मनुका, सुकामेवा, कलेजी, कोंबडीचे- बकरीेचे मांस,मासे यातून पुरेसे लोह मिळते.
• औषधे - पंडु रोग चिकित्सा करताना फक्त रक्तवाढिसाठी लोह देणे पुरेसे नाही तर रसधातु पासून चांगला रक्तधातु तयार व्हावा यासाठी रक्ताग्निवर्धक  व रक्तधातु वर्धक अशी दुहेरी औषधयोजना करावी लागते. रक्तक्षय---> दुर्बलता---->धातुक्षय---->वातप्रकोप----> रुक्षता ,असे हे दुष्टचक्र आहे. यासाठी स्नेहन, मृदू विरेचन अशी पंचकर्म चिकित्सा करून नंतर पुनर्नवा मंडूर, नवायस लोह यासारखी औषधे  दिली जातात. औषध योजना करताना  त्यासोबत फोलिक एसिड देतात ज्यामुळे लोहाचे शोषण वाढते. तोंडावाटे द्यायची औषधे मध्यम तीव्रतेच्या रक्ताल्पतेसाठी उपयोगी असतात.
• तीव्र रक्ताल्पता असल्यास इंजेक्शन्स किंवा blood transfusion केले जाते व त्यानंतर दीर्घ कालावधीसाठी गोळ्या दिल्या जातात.

टीप - मात्र लोहाच्या कमतरतेमुळे जसा रक्तल्पतेचा त्रास होतो तसेच अति लोह सेवनाने विषाक्तता (लोहाचे शरीरावर दिसून येणारे विषारी परिणाम) दिसून येतात. प्रस्तुत लेखामध्ये व्यक्त केलेली मते ही सामान्य वाचकांच्या माहितीसाठी आहेत. त्यामुळे डॉक्टर नसताना स्वतःच स्वतःवर प्रयोग करु नये वैद्यकीय सल्ल्यानेच औषधे घ्यावित.

(सदर लेख वैद्य स्निग्धा चुरी-वर्तक यांनी २४ सप्टेंबर २०१७ रोजी आपल्या http://samanwayayurved.blogspot.com या ब्लॉगवर प्रथम प्रकाशित केला. याचे सर्व अधिकार लेखकाधिन आहेत. इतरत्र शेअर करायचे असल्यास कृृपया कोणतेही बदल न करता व मूळ लेखिकेच्या नावासहित शेेेअर करावा.)

Nine colours of Navatratra... Celebration of Womanhood

Anemia in Indian women

               Anemia is one of the major silent killer in developing and underdeveloped countries. More than 50% (55%-59%) to be precise) women are anemic only in India. It means that statistically every one of the two Indian women is anemic. Scientifically if we try to classify, ideal value of haemoglobin for women is more than 12mg/dl. But many women have their Hb (haemoglobin) values between 10-11.9 mg/dl and they,not doctors, may think of it is normal ( chalta hai,sabka hai na fir theek hai…) but clinically it is actually considered as Mild Anemia. Hb levels between 7-9.9 mg/dl are classified as Moderate Anemia and below 6.9mg/dl is classified as severe Anemia.

Ayurvedic Aspect of Anemia

              Ayurvedic texts have mentioned Anemia as Pandu Roga. Pandu means pallor. i.e. faint discoloration of skin,eyes and nails. Further description of Pandu Roga is not only limited to the pallor but also includes various generalised body symptoms which can be seen clinically as the disease advances. Dryness of skin,increased feeling of tiredness. These are called as Purvarupa. (ie preliminary symptoms which may not present an entire illness but act as early symptoms.) Some other symptoms are seen later on as disease progresses. Fatigue,dizziness(giddiness), palpitations,myalgia(body ache), cramps,hair fall are the more symptoms. Severe cases may also present increased pallor,increased irritability, frequent headache, getting tired even during daily routine, breathlessness,loss of consciousness.

Why women at Risk?

There are several reasons which make women more prone to Anemia.

• Menstruation - During each cycle a female loses approximately 30-40 ml of blood which makes average 350-500 ml of blood loss per year. This just an average per woman where frequent menstruation or heavy menstrual bleeding is not considered. Also Anemia can cause menstrual irregularities like delayed menstrual cycles,  lesser blood flow.
• Pregnancy - pregnancy caused hypervolemia (increased blood volume ) which may cause lower haemoglobin values in absence of additional iron supply. During Each pregnancy mother needs daily supply of 30-60 mg elemental iron and 400 microgram folic acid. Anemia can cause preterm deliveries,low Birth weight baby, increased Risk of sepsis during labour. Due to lack of education, improper knowledge of medical care facility,lower socio-economic status, careless attitude due to frequent pregnancies are the major contributors in Anemia in pregnant women.
• Delivery - almost 500-800 ml blood is lost during each normal delivery. Post partum haemorrhage,back to back deliveries can also Risk woman’s life.
• Unhygienic conditions - unhygienic conditions of living, unhygienic habits of preparing,storing and eating food are the major cause of hookworm infestation. These worms are parasites which use human body as their hosts and feed themselves by sucking human blood which is one of the common cause of Anemia.
• Also malaria infection, caused by Anopheles species of mosquitoes which grow in drainage water, is also a major cause of Anemia.
• Malnutrition - even Today, girls and women have inferior status as compared to boys and men in many rural and urban households. Also traditional upbringing makes them feel of lesser importance hence eating stale food,eating late only after everyone else have finished their meal, eating leftovers which may be less than required is very common among Indian women. Also natural dietary sources like meat ,fruits,lentils are quite expensive which may not be affordable to every household and women are even less likely to get an adequate share.

Treatment -

• Dietary - Dietary sources are very useful in order to maintain proper iron and haemoglobin levels also to treat mild form of Anemia. These diet rich foods are spinach, beetroot,raisins,lentils,cashews, white beans, kidney beans , tomatoes, means like chicken,lamb, livers, fishes.
• Medicines - according to Ayurveda treating  Pandu Roga only  with iron supplements is not enough but it is also necessary to treat Raktagni and Raktadhatu first. Raktakshaya ----> Vataprakopa (vitiation)----> dhatukshaya (suppression of cellular metabolism). This is a vicious pathology which needs to be broken in order to get long terms, definitive results.  To achieve this we need to start with snehapana like Dadimadi, Drakshadi Ghrutam which is then followed by mild or Moderate purgatives for detoxification. After which oral medicines are used. These medicines are often combined with folic acid , vitamin B12 in order to optimize iron absorption. These are mainly used to treat mild to Moderate Anemia
• Injectables and blood transfusion is used as emergency modes in order to treat severe cases.

Note - views expressed in this articles are medical facts stated for reader's knowledge. Kindly consult an ayurvedic Consultant. Self medication can be dangerous to Health.