हल्ली दूरचित्रवाणीवरील सगळ्यात लोकप्रिय कार्यक्रम म्हणजे कुकिंग शोज.. यांची लोकप्रियता इतकी वाढली आहे की फक्त खाद्यन्तिसारख्या विषयावर कार्यक्रम सादर करणाऱ्या वाहिन्यांचासुद्धा स्वतःचा असा खास प्रेक्षकवर्ग तयार होत आहे. अशाच एका कार्यक्रमात मला “तो” दिसला. अगदी फ्रेश ,दिमाखदार…. माझ्यासारख्या जातीच्या खवय्याला त्याची भुरळ पडली नसती तर नवलच. त्याचे नावही बाजूलाच दिमाखात चमकत होते, “अजवायनि पोम्फ्रेत..” (😋😉) एवढा मोठा, ताजा,फडफडित पापलेट पाहून जीभेला पाणी सुटले नाही तर नवलच!! उत्सुकतेने पाककृती पाहिली तर त्यासाठी शेफनी एका सगळ्यात आधी पापलेटला दहयाचा चक्का लावला,त्यावर मीठ व इतर मसाले लावले , मग हे सगळे फेटलेल्या अंडयामध्ये घोळवले. ही प्रत्येक कृती बघताना माझ्या वैद्यकीय मनाला सुग्रास जेवणात प्रत्येक घासाला खडा यावा तशी खटकत होती. तरीही एखादीच डिश अशी असेल म्हणून दुर्लक्ष केले पण पुढील डिश तर त्यापेक्षा वरचढ होती.. ‘बेकन आईसक्रीम’. आणि ते बनवताना त्यांनी जी सामग्री सांगितली ती ऐकून मी टीव्हीच बंद केला कारण त्यात असणार होते, बेकन (एक प्रकारचे खारवलेले सुके मांस) ,अंडी, मीठ, दूध, क्रीम, मेपल सिरप…. या पदार्थांनी आणि कृतींनि बनलेल्या या दोन्ही पाककृति कितीही चवदार असल्या तरी त्या ‘विरुद्ध आहार’ आहेत. जिभेचे क्षणिक लौल्य पुरवताना आपण करत असलेले हे विरुद्ध आहाराचे सेवन अनेक जीर्ण (Chronic) आजार होण्यासाठी कारणीभूत ठरते.
आता बरेच जण विचारतील की, डॉक्टर,तुम्ही सारखा हा शब्द वापरत आहात पण हे ‘विरुद्ध’ म्हणजे आहे तरी काय??? कारण आपल्याला विरुद्ध म्हणजे Opposite/ contrast/ reverse असाच अर्थ पटकन आठवतो. इथे हे anti/ adverse या अर्थी पहायला हवे. असो, विषयांतर होण्यपेक्षा भाषाशास्त्राचा तास इथेच थांबवून आयुर्वेद शास्त्रातील ‘विरुद्ध आहार’ ही संकल्पना आपण समजून घेऊ. तर ‘विरुद्ध आहार’ ही आयुर्वेदामध्ये वर्णन केलेली एक वैशिष्ट्यपूर्ण संकल्पना आहे. ‘विरुद्ध आहार’ म्हणजे असा आहार ज्या मधील घटकपदार्थ वेगवेगळे खाल्ले असता कदाचित काही त्रास होणार नाही परंतु जे चुकीच्या पद्धतीने एकत्र करून खाल्ले असता वेगवेगळ्या आजारांना कारणीभूत होतात. आता हेच पहा ना, वर वर्णन केलेल्या पाककृतींमध्ये दही, अंडी ,मासे , मीठ ,दूध हे पदार्थ वेगवेगळे खाल्ले तर अपायकारक नाहीत पण जर एकत्र करून खाल्ले तर त्यातून तयार होणारा पदार्थ विरुद्धान्न असल्याने त्रासदायक आहे.
आयुर्वेदात सांगितले आहे,
“ यत्किंचिद्दोषमुत्क्लेश्य न हरेत् तत् समासतः ।
विरुद्धम् इति………”
म्हणजे असा आहार जो सतत सेवन केल्याने कफादि दोषांना अनावश्यक प्रमाणात वाढवतो पण शरीरातून काढून टाकू शकत नाही. त्याला ‘विरुद्ध’ असे समजावे. मग अशा दोषांचे पुढे होते तरी काय? तर हे अनावश्यक वाढलेले दोष शरीरात साचून राहतात आणि विषाप्रमाणे विविध आजारांना निर्माण करतात. (ज्याप्रमाणे एखादे विष शरीरात दीर्घकाळासाठी थोड्या-थोड्या प्रमाणात जात राहीले तर ते तात्काळ मारक होत नाही पण त्याच्या विषाक्ततास्वरूप शरीरात ,कालांतराने घातक ठरणारे, वेगवेगळे आजार जाणवू लागतात - Slow Poisoning).
यामागील कारण असे की सतत विरुद्ध आहार खाण्यात आला तर त्यामुळे ‘आमनिर्मिती’ होते. ‘आम’ म्हणजे काय हा खरतर एका स्वतंत्र लेखाचा विषय होईल. त्यामुळे त्याविषयी आपण नन्तर सविस्तर पाहू पण सध्या हे समजणे पुरेसे आहे की ‘आम’ म्हणजे ‘अपाचित, अपायकारक आहाररस.’ त्यामुळे ही क्रिया दीर्घकाळ सुरु राहिली तर शरीरात साचणाऱ्या आणि सतत निर्माण होत राहणाऱ्या या आमदोषामुळे वेगवेगळे जीर्ण, कष्टसाध्य व्याधी होतात. उदा. अपचन, मलावरोध, अम्लपित्त यासारख्या वरवर साध्या वाटणाऱ्या पण प्रत्यक्षात गंभीर अशा आजारांपासून थेट त्वचारोग, वाढलेले कॉलेस्टेरोल किंवा अगदी हृदयरोगापर्यंत आजाराचे मूळ सतत/दीर्घकाळासाठी केल्या जाणाऱ्या विरुद्धाहार सेवनाच्या सवयीत दिसते. सध्याच्या काळात याचे मूळ बदलत्या खाद्य शैलीमध्येसुद्धा आहे. आपण सगळेजण जाणता- अजाणता थोड्याफार प्रमाणात विरुद्धाहार सेवन करतच असतो. त्यामुळे आता आपण कोणते अन्नपदार्थ व का विरुद्धाहार आहेत ते पाहूयात,
- संयोग विरुद्ध - संयोग म्हणजे एकत्र करणे. जेव्हा दोन किंवा अधिक पदार्थ एकत्र करून एखादी पाककृति तयार केली जाते तेव्हा त्याला संयोग असे म्हणतात. या तयार होणाऱ्या पदार्थात काही असे चुकीच्या पद्धतीने पदार्थ मिश्रित केल्यास त्याला ‘संयोग विरुद्ध’ असे म्हणतात. जसे की, लेखाच्या सुरुवातीला सांगितलेल्या उदाहरणांमध्ये दही-मासे, दही-अंडी, मांस(बेकन)- दूध, मांस-क्रीम, मांस-अंडी, दूध-अंडी हे संयोग विरुद्ध आहाराचे उदाहरण आहे. अजून काही उदाहरणे पुढीलप्रमाणे
- आनूप मांस (अधिक पाण्यातील, दलदलीच्या प्रदेशात , किनारी भागात पोसल्या गेलेल्या प्राण्यांचे मांस,मासे) हे उडिद, मध,मोड आलेले धान्य, कमलनाल, मूळा ,गुळ याबरोबर खाऊ नये.
- दूध व मीठ एकत्र खाऊ नये. (दूधात मिठाचा खडा पडणे हा वाक्प्रचार आपल्याला माहित असतो आणि म्हणजे काय होते तेसुद्धा माहित असते पण पास्ताचा व्हाइट सॉस बनवताना मात्र आपण ते विसरतो.)
- दूध व मासे अजिबातच खाऊ नयेत
- दूध आंबट पदार्थ तसेच फळे यांच्या बरोबर खायचे नसते.(म्हणजे फ्रूट सलाड, फ्रूट मिल्कशेक्स यांना कायमचे टाटा-बाय , अपवाद फक्त नैसर्गिकरित्या पिकलेल्या गोड चवीचा आंबा, जो दूधासोबत खाता येतो.) शिकरण खाणाऱ्या सर्वांनी याचा विचार करायला हवा.
- दही व कोंबडयाचे मांस एकत्र खाऊ नये (मुग़लई डिशेस)
- मोड आलेले धान्य व कमलनाल खाऊ नये.
- ताक , दही किंवा ताडगोळा यांच्या बरोबर केळी खाऊ नये.
- मध,तूप,तेल वसा व पाणी यापैकी कोणतेही दोन तीन,चार किंवा पाचही पदार्थ एकत्र करताना समान प्रमाणात एकत्र करून खाऊ नयेत.
- एखादे औषध मध-तूपासोबत घ्यायला सांगितले असेल तर मध-तूप समान मात्रेत न घेता विषम प्रमाणात घ्यावे.
- उडदाच्या वरण/सूपासोबत गुळ, दूध, दही,मूळा खाऊ नये. (मराठी पाककृतींमध्ये उडिद याप्रकारे वापरले जात नसावे पण ‘मां की दाल’, ‘दाल मखनी’ , ‘काली दाल’ या पूर्णपणे उडिदापासून बनवलेले पदार्थ आहेत.तसेच दाल तड़का , दाल फ्राय या पाककृतींमध्येही उडिद असते.
(क्रमशः)
टीप - पुढील भागात वाचा विरुद्ध आहाराचे इतर प्रकार, विरुद्ध आहार सेवन केल्याने होणारे आजार, त्यांची चिकित्सा व विरुद्ध आहार कसा कमी करावा याविषयी उपाय.
(सदर लेख वैद्य स्निग्धा चुरी-वर्तक यांनी ०१ डीसेंबर २०१७ रोजी आपल्या http://samanwayayurved.blogspot.com या ब्लॉगवर प्रथम प्रकाशित केला. याचे सर्व अधिकार लेखकाधिन आहेत. इतरत्र शेअर करायचे असल्यास कृृपया कोणतेही बदल न करता व मूळ लेखिकेच्या नावासहित शेेेअर करावा.)
