National Ayurveda Day.

                 Today is an auspicious day of Dhanatrayodashi. Many people worship wealth ie Dhan on this day. But very few know that it is originally a day of Lord Dhanwantari Jayanti. Lord Dhanwantari is deity of Ayurveda. Hence This day marks special importance as it just states value of outer prosperity but also signifies value of inner wealth ie health.

Dhanvantari is the form of Lord Vishnu, the protective aspect of divinity, who arose from the samudra manthana, the original churning of the cosmic ocean, as a gift of healing for all. Ayurvedic science which is developed by Lord Dhanwantari was then enriched and researched and further developed by various acharyas to form AyurvedaShastra. Hence By honouring Dhanvantari we can open ourselves to the power of healing within us. Accessing such inner blessings is more important than merely buying gold and silver.

                     This year Dhanatrayodashi has one more significant aspect as we will be celebrating first National Ayurveda Day. This highlights recognition to Ayurveda as an effective mode of life science and treatment. As Ayurvedic science has proved its eternal power and importance in daily challenges it is important to create awareness and also provide easy accessibility. By this we do not mean only medical tourism but also providing benefits of Ayurveda to grassroot level.

• For this involvement of public health system is very important. There should be an ayurvedic OPD in all government hospitals and primary health centers
• Ayurvedic medicines should be available here and should be prescribed by qualified ayurvedic doctor.
• Raw material for medicines ie herbs need to cultivated scientifically and organic production needs to be encouraged

                      All these efforts are Herculean and require government administration. Hence acknowledgement and recognition in the form of National Ayurveda day can be considered as a first step towards revival of Indian science.

Emblem released on the occasion of first Ayurveda Day.

राष्ट्रीय आयुर्वेद दिनाच्या निमित्ताने...

।। श्री धन्वन्तरये नमः ।।

              सर्वप्रथम दीपावलीच्या आपणा सर्वाना हार्दिक शुभेच्छा. आज धनत्रयोदशी.सगळीकडे आजच्या दिवशी धनाची,संपत्तीची पूजा केली जाते.आम्ही आयुर्वेदिक वैद्यसुद्धा पूजा करतो पण ही पूजा असते,आरोग्यरूपी धनाची. कारण धनत्रयोदशी हा आयुर्वेदशास्त्राची देवता भगवान धन्वन्तरी यांची जयंती सुद्धा आहे.

                धन्वन्तरी हे भगवान विष्णूंचा अवतार मानला जातो.अमृतप्राप्तीसाठी जे समुद्रमंथन केले गेले त्यातून बाहेर आलेल्या चौदा रत्नांपैकी एक रत्न म्हणजे धन्वन्तरी. बहे उत्तम आयुर्वेदज्ञ होते. त्यांनी सुरु केलेल्या रोग्यचिकित्सेच्या कार्यात विविध आचार्य,ऋषी-मुनींनी आपापल्या अनुभव,ज्ञानाची भर घातली आणि विस्तृत आयुर्वेद शास्त्र निर्माण होत गेले. म्हणून धनत्रयोदशीच्या दिवशी आयुर्वेदाचे आदि आचार्य भगवान धन्वन्तरींचे पूजन  सर्व वैद्य मोठया उत्साहात करतात व यानिमित्ताने आयुर्वेदाशी संबंधित कार्यक्रम,चर्चासत्रे, रुग्णशिबिरे आयोजित केली जातात.

              यावर्षी धनत्रयोदशीचे महत्व खास आहे कारण आयुर्वेदाला मिळत असलेला राजाश्रय. आयुर्वेदाचे महत्व, कालातीत असणे व सध्याच्या जीवनात आयुर्वेदाची निकड हे लक्षात घेऊन भारत सरकारने ‘धनत्रयोदशी’ हा ‘राष्ट्रीय आयुर्वेद दिवस’ म्हणून साजरा करण्याचे ठरविले आहे. कोणी म्हणेल यात खास ते काय?योग दिवस तसा आयुर्वेद दिवस,झालं!! पण ते तसे तितके सहज नाही. आयुर्वेदाला सरकारी पातळीवर मान्यता मिळते आहे याचे हे दर्शक आहे. जागृती ,मान्यता आणि उपयोजन ( mass Awareness ,availability and acceptance) यासाठी हे महत्वाचे आहे. यामुळे आयुर्वेद प्रसाराला चालना मिळेल,आयुर्वेदाविषयी जास्तीत जास्त माहिती लोकांपर्यंत पोहोचावी यासाठी प्रयत्न होतील. असे म्हणताना फक्त परदेशी पर्यटक आणि मेडिकल टुरिझम एवढा संकुचित विचार अपेक्षित नसून भारताच्या तळागाळातील लोकांनाही त्यांच्या या आयुर्वेदाचे लाभ मिळणे अपेक्षित आहे.

• यासाठी सार्वजनिक आरोग्यसेवेचा महत्वाचा वाटा आहे. सर्वच सरकारी रुग्णालये आणि प्राथमिक आरोग्य केंद्रे यामध्ये आयुर्वेदाची OPD व औषधे उपलब्ध असावीत,ती शिक्षित व पात्र आयुर्वेदिक वैद्यांकडून योग्य तपासणीनंतर दिली गेली तर सामान्यांना सहज,खात्रीशीर उपलब्ध होतील.

• सामान्यांना दर्जेदार औषधे रास्त दरात मिळावी यासाठी आयुर्वेदिक फार्मसी असाव्यात
• औषधांसाठी लागणारा कच्चा माल म्हणजेच औषधी वनस्पती मुबलक उपलब्ध व्हाव्यात यासाठी त्यांचे शास्त्रशुद्ध व सेंद्रिय उत्पादन घ्यावे लागेल. यासाठी प्रशिक्षण आवश्यक आहे.

                 हे सर्व उपाय म्हणजे आयुर्वेद तसेच इतर भारतीय शास्त्रे यांना पुनर्वैभव मिळवून देण्यासाठीचा सुरुवातीचा पाया म्हणता येईल. हे शिवधनुष्य पेलण्यासाठी शासन दरबारी प्रयत्न होणे गरजेचे होते.ते यामुळे होईल अशी अशा करुयात.

राष्ट्रीय आयुर्वेद दिनाचे बोधचिन्ह 

नऊ रंग नवरात्राचे... स्रीशक्तीचे... आरोग्याचे.. भाग ६ समारोप

समारोप

               गेले दहा दिवस चालू असलेली लेखमाला आज संपुष्टात येत आहे. नवरात्रीच्या निमित्ताने मासिक पाळी सारख्या निषिद्ध मानल्या जाणाऱ्या विषयाला हात घातला याचे मुख्य कारण म्हणजे मासिक पाळीचे शक्तीस्वरूप तसेच तिचे आरोग्यविषयक महत्व.

                   आज मासिक पाळी आणि त्या अनुषंगाने स्त्रियांना आज जे दुय्यम स्थान स्थान आहे ते दूर करुन मासिक पाळीचे शरीरातील महत्व ,शास्त्रीय स्वरूप त्यामुळे स्त्रीला मिळणारी नवनिर्माणाची, सर्जनाची शक्ती याची जाणीव सर्वांनाच व्हावी आणि यापुढे मासिक पाळी हा अमंगल,लाजिरवाणा विषय ठरू नये यासाठीचा हा प्रयत्न छोटासा प्रयत्न होता.

                 यासाठीचे पहिले पाऊल म्हणजे जाणीवपूर्वक स्त्री-पुरुष असा मिश्र वाचकवर्ग असेल अशा मंचाची निवड केली.जेणेकरून पुरुषांनाही योग्य शास्त्रीय माहिती मिळेल व प्रत्येक पुरुषालासुद्धा स्त्रियांना होणारा त्रास समजू शकेल आणि स्त्रीच्या कोणत्याही रूपाबद्दल मग ती आई, बहीण, बायको,वहिनी,मुलगी,मैत्रीण ,कोणीही का असेना तिच्याबद्दल त्याच्या मनात आदरभाव असेल.यामुळे स्रीयांविषयीचा दृष्टिकोन सुधारला तर ते मोठे यश म्हणता येईल.

                 गेले दहा दिवस सर्वांचा उत्तम प्रतिसाद मिळाला.हजारापेक्षा जास्त लोकांनी हे लेख वाचले आणि प्रतिक्रियाही कळवल्या याबद्दल सर्वांचे आभार.यापुढेही विविध विषयांवर लेख प्रकाशित होत रहातील, त्यांनाही आपला असाच प्रतिसाद मिळावा.

धन्यवाद.

NAvaratri.. Celebration of woman power. Part 5

Understanding Menstrual Cycle - Part 5 (Menopause)

                   Menopause is defined as natural cessation of monthly menstrual bleeding. It is generally confirmed by absence of menstruation for at least 12 consecutive months. This usually happens at the age of 40 to 59 years and the variation depends on Prakruti, habitat, ,lifestyle, heredity, food habits, stress levels etc. Normal function of ovaries slows down which causes deficiency of ovarian hormones. Ayurvedic texts have described this stat as Vaatprakopa. Symptoms of which are as follow

1. Cessation of menstruation naturally over 12 consecutive months
2. Pain in lumbar region (lower back)
3. Headaches
4. Tired feeling without any particular reason
5. Nausea
6. Perspiration
7. Occasional palpitations
8. Irregularities with hunger ( loss of appetite, loss of taste, nausea)
9. Pain in abdomen
10. Hot flushes
11. Tenderness in breasts
12. Mood swings
13. Feeling of grief
14. Negative attitude
15. Loss of confidence
16. Stress
17. vaginal dryness and itching (due to cessation of secretions from glands in vagina)
18. Experience of discomfort or pain during intercourse
19. Loss of libido
20. Loss of muscular tone of urinary bladder which leads to leakage of urine during coughing , sneezing
21. Urge of frequent micturation. (To pass urine)
22. Weight gain

               One or multiple of these symptoms may be experienced and their severity depends on factors like prakruti, lifestyle etc as mentioned earlier. One should not ignore these symptoms and start corrective measures as early as possible.. Ayurveda has described this phase as a Pitta-Vaat dominant hencevwe need to start a treatment which pacifies Pitta-Vaat.

1. regular exercise is a must. Moderate light  exercise is required to keep body fit  and flexible.
2. workout should be followed by Oil massage and type of oil should be chosen by specific prakruti
3. Pranayama and meditation is important for a peaceful mind
4. If anyone is still feeling any negativity or grieving thoughts then she can try to learn some creative forms or hobbies or social work to keep mind occupied.
5. ‘Empty Nest Syndrome’ is term used for parents who has lost urge of living after their children have left home in search of new horizons. They feel that there no aim for their living. Such people must know that aim of life is to live it fully and it must depend on your innerself.
6. If anyone is still feeling any form of depression then she can seek help of a counselor or medication.
7. Family support is very important during this transition. Women should talk freely with her husband, children, in laws and even grandchildren. family members should also be supportive. Proper communication is the key to all hurdles
8. Need of medication - menopausal symptoms can usually be managed by above mentioned advises but if thses symptoms are severe or if There are other symptoms like irregular bleeding, blood clots , breast tenderness or feeling of lump in breasts or mental depression, then it calls for medical advice.
9. Ayurvedic treatment for menopause involves counseling, panchkarma and medicines for severe cases.

                 It is very important to listen to these body signals and act according to our bodily needs. Menopause is not a disease, it is just a transitory phase so ladies wipe off that gloomy face and get ready to embark upon the second inning of your life. After all life is too short to grieve.

                                                     (The End)

नऊ रंग नवरात्राचे... स्रीशक्तीचे... आरोग्याचे... लेखमाला भाग ५

महिन्यातील “ते” दिवस लेखमाला - भाग ५वा

              पन्नाशी जवळ आली की बायकांना जरा धाकधूक वाटू लागते.वयात आल्यापासून दर महिन्याला सोबत करणारी “ती” सखी हळूहळू दुरावत असते ना.. खरं तर दर महिन्याला “ती” येणार म्हटलं की सणवार,पाहुणे-रावळे यांच्या आणि “हिच्या” तारखा तपासताना “कधी बरं जाणार ही कायमची” हा विचार प्रत्येकीच्या मनात कधी ना कधी डोकावलेला असतोच पण आता ती खरंच जाणार म्हटल्यावर तिचे फायदे-तोटे, इतरांचे अनुभव ऐकून बायकांना जरा धस्स होतंच.

आता गेले काही दिवस ही लेखमाला वाचणाऱ्यांना “तिची” वेगळी ओळख करून द्यायला नकोच. “ती” म्हणजे ‘असून अडचण , नसून खोळंबा ‘ अशी मासिक पाळी आणि आजचा आपला विषय आहे “रजोनिवृत्ती” म्हणजेच Menopause.

                 रजोनिवृत्ती म्हणजे मासिक पाळी नैसर्गिकरित्या बंद होणे.हे सामान्यतः वयाच्या ४०-५० वर्षांपर्यंत घडून येते. रजोनिवृत्तीच्या वयावरसुद्धा प्रकृती, देश,काळ,जीवनपद्धती, अनुवंशिकता तसेच ताण-तणाव यांचा प्रभाव असतोच.या काळात Ovaries चे कार्य थांबलेले असते व संप्रेरकांचा अभाव होतो.आयुर्वेदानुसार ही स्थिती वातप्रकोपामुळे होते.रजोनिवृत्तीची लक्षणे पुढीलप्रमाणे,

1. मासिक पाळी पूर्णपणे थांबणे (या वयात सलग १२ महिने पाळी न आल्यास रजोनिवृत्ती सुरु झाली असे मानले जाते.)
2. कंबर दुखणे
3. डोकेदुखी
4. कोणत्याही कारणाशिवाय थकवा जाणवणे
5. मळमळल्याची भावना
6. अचानक अंगाला घाम फुटणे
7. Hot flushes
8. भुकेच्या तक्रारी जसे की अन्नावर वासना नसणे, भूक कमी होणे,चव न जाणवणे
9. उदरप्रदेशी वेदना
10. स्तनप्रदेशी वेदना
11. भावनाप्रधानता
12. नैराश्य, दुःख जास्त जाणवणे
13. नकारात्मक विचार मनात येणे
14. ताण-तणाव
15. वजन वाढणे
16. योनीप्रदेशी शुष्कता (योनीप्रदेशी असलेल्या ग्रंथींद्वारे होणारा स्राव थांबल्यामुळे)
17. त्यामुळे लैंगिक संबंधाची इच्छा नसणे, समागमाच्या वेळी वेदना होणे
18. स्नायूंना शैथिल्य आल्यामुळे मूत्राशयाला शैथिल्य
19. त्यामुळे खोकताना किंवा शिंकताना लघवी होणे किंवा वारंवार लघवीला यावेसे वाटणे

             यापैकी एक किंवा अधिक त्रास जाणवू लागतात.यांची तीव्रता ही पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे व्यक्तिसापेक्ष असते.

            अशा वेळी या लक्षणांकडे दुर्लक्ष न करता वेळीच उपाय केल्यास रजोनिवृत्तीचा काळ सुसह्य होतो. या काळात पित्त-वात दोषाचे प्राबल्य असते त्यामुळे चिकित्सासुद्धा पित्त-वाताचीच असते.

1. रोज हलक्या स्वरुपाचा व्यायाम करावा.ज्यामुळे शरीर लवचिक व काटक राहण्यास मदत होते.
2. व्यायामानंतर वातशमनासाठी तेलाने मालिश करावे.(हे तेल प्रकृतीसापेक्ष वेगवेगळे वापरले जाते.)
3. प्राणायाम आणि ध्यानधारणेचा अभ्यास करावा म्हणजे मनःशांती मिळते.
4. तरीही मानसिक दैन्य,निराशा नकारात्मक विचार मनात येत असल्यास मनाला आवडतील असे छंद जोपासावे, सामाजिक कार्यात गुंतवून घ्यावे.
5. तरीही ताण-तणाव जाणवत असतील तर समुपदेशकाची मदत घेता येईल.
6. मानसिक त्रास टाळण्यासाठी सर्वात मोठी भूमिका कुटुंबाचे सदस्य बजावतात. त्यामुळे पती-मुले-सुना-जावई-नातवंडे या सर्वांशी मोकळेपणे आपल्या त्रासांबद्दल बोलावे व सदस्यांनीसुद्धा बाऊ न करता आपल्या घरातील कर्त्या स्त्रीला समजून घ्यावे व या स्थित्यंतरातून यशस्वीपणे जाताना त्यांना त्यांचा वेळ द्यावा,मदत करावी
7. वैद्यकीय सल्ला -  रजोनिवृत्तीची लक्षणे तशी सौम्य स्वरुपाची असतात मात्र स्तनांमध्ये गाठ/वेदना, रक्ताच्या गुठळ्या होणे, अकस्मात रक्तस्राव,अचानक अतिप्रमाणात घाम येणे किंवा तीव्र स्वरुपाचे मानसिक नैराश्य अशी काही लक्षणे दिसल्यास तातडीने वैद्यकीय सल्ला घ्यावा.
8. आयुर्वेदिक चिकित्सेमध्ये समुपदेशन, पंचकर्म आणि तीव्र स्वरूपाच्या लक्षणांची औषधी चिकित्सा केली जाते.

               त्यामुळे स्त्रियांनी आणि त्यांच्या घरच्यांनीसुद्धा हे समजून घ्यावे  की रजोनिवृत्ती हा कोणताही आजार नसून एक नैसर्गिक अवस्था आहे आणि शरीराच्या या संकेतांना वेळीच समजून त्यानुसार उपाययोजना केल्या तर आयुष्याच्या या शिशिर ऋतूतही पानगळीऐवजी वसंताची पालवी अनुभवास येईल.

                                                      (  समाप्त)

Navaratri.. Celebration of women power. Part 4

Article 4 - Premenopausal Stage.

                  Later phase of menstrual life is described as ‘Premenopausal Stage’. It is observed between 36 to 50 years of life. The rate of development of follicle and ovulation slows down but does not cease entirely during this phase. This causes irregularities with menstruation. This stage may vary from few months to few years depending on heredity, prakruti, stress, lifestyle.

               Symptoms of premenopausal state are  symptoms of menopausal stage but in mild form which include, Hot Flushes, mood swings, oedema due to fluid retention, spasmodic pain in lower abdomen and back(Lumbar region), cramps in legs,headache, weight gain or heavy feeling. It also causes irregularities with menstrual flow due to lack of functioning with ovaries which in turn is responsible for irregular ovulation. Due to this women may experience irregular shortening or delaying of menstrual cycle, lesser or heavier flow during cycle. Sometimes a cycle is missed abd the delay increases over the time. During this period, increase in severity of hot flushes at dawn or episodes of night sweat are observed. One need to consult a doctor if,

1. Menstrual flow is heavier than usual.
2. If there are heavy blood clots in the discharge.
3. Menstrual flow continues for longer duration.
4. Bleeding is spotted after intercourse.
5. Severe signs of premenopausal state, which have been described earlier.
6. If pregnancy occurs as ovaries are still functional.

Premenopausal stage is a transitional phase which actually gives signals about oncoming Menopausal stage. Vaat dosha is naturally vitiated during this stage. Hence one must try to understand her body signals, respect it and start some preventive care.

नऊ रंग नवरात्राचे.. स्त्री शक्तीचे.. आरोग्याचे... लेखमाला भाग ४

महिन्यातील “ते” दिवस लेखमाला - लेख ४था

रजोनिवृत्ती जवळ येताना……..

               साधारणतः वयाच्या ३६ ते ५० वर्षांच्या काळात स्त्रियांमध्ये रजोनिवृत्ती जवळ येत असल्याची लक्षणे दिसतात. प्रकृती ,देश,कार्यस्वरुप यानुसार स्त्रियांमध्ये रजोनिवृत्तीच्या वयाचा फरक दिसून येतो. या काळात स्त्रीबीज निर्मितीचे कार्य मंदावते पण पूर्णपणे थांबलेले नसते.त्यामुळे अधून-मधून नियमित किंवा अनियमितपणे रजःस्राव होतो. काही स्त्रियांमध्ये हा काळ (Premenopausal stage) काही महिन्यांचा असतो तर काही स्त्रियांमध्ये तो काही वर्षांपर्यंत लांबतो.

 रजोनिवृत्ती जवळ येण्याची लक्षणे -

             सामान्यतः रजोनिवृत्तीची लक्षणे सुरुवातीला सौम्य स्वरूपात दिसतात व हळूहळू त्यांची तीव्रता वाढत जाते. Hot flushes (अचानक उष्णतेची जाणीव होऊन परत सामान्य वाटणे),भावनाप्रधानता ,क्वचित हातापायांवर सूज येणे,ओटी-पोटात वेदना,पायात पेटके येणे,डोकेदुखी, स्थौल्य किंवा शरीरात जडपणा वाटणे.

             तसेच या काळात शरीरात स्त्रीबीज निर्माती मंदावत असते त्यामुळे कधीतरी अचानक रजःस्राव होतो.हा स्राव कधी नियमित चक्रपेक्षा कमी किंवा अचानक जास्त, कधी एखाद दिवस तर कधी आठवाड्यापेक्षा जास्त असा अनपेक्षित होऊ लागतो.स्त्रीचे नियमित चक्र बदलू लागते. मग कधी पाळी एखाद महिना येतंच नाही असे चक्र हळूहळू लांबत जाते आणि दोन चक्रांमधील अंतर वाढत जाते. या काळात पहाटे hot flushes आणि रात्री अचानक घाम फुटणे किंवा अचानक झोप कमी होणे हे तीव्रतेने दिसते.भावनाप्रधानता वाढते. असे दोन पाळीमधील अंतर वाढत जाऊन पूर्णपणे बंद होते.

Premenopausal period मध्ये वात दोषाचा स्वाभाविक प्रकोप होत असल्याने रजोनिवृत्तीची लक्षणे सौम्य प्रमाणात दिसतात. ती वेळीच ओळखून त्या प्रमाणे उपाययोजना करावी आणि नकोशा वाटणाऱ्या रजोनिवृत्तीचा स्वीकार करण्याची तयारी सुरु करावी.

वैद्यकीय सल्ला - पुढील परिस्थितीत वैद्यकीय सल्ला घ्यावा.

1. जर रजःस्राव अतिप्रमाणात असेल
2. रजःस्रावाद्वारे रक्ताच्या गाठी पडत असतील
3. नेहमीपेक्षा जास्त काळ लांबल्यास
4. समागम झाल्यावर रक्तस्राव झाल्यास.
5. आधी वर्णन केलेली लक्षणे तीव्र स्वरूपात असल्यास वैद्यकीय सल्ला घ्यावा.
6. तसेच या काळातही पुरेशी काळजी न घेतल्यास गर्भधारणा होऊ शकते. 

क्रमशः

पुढील विषय - रजोनिवृत्तीचे दिवस आणि कुटुंब।                 

Navaratri.. celebrating woman power.. Part 3

Menstrual cycle during reproductive phase.

              We have covered anatomy of female reproductive system and menarche in earlier article and today it is time to know more about menses during reproductive phase ie 18 to 40 years of life. Development of reproductive organs is completed by 18 years of age and this period is very important for a safe and healthy motherhood.

                 Initially Ladies focus on there education and later on They work hard to juggle between good career, marriage, children and also try to carry out other family responsibilities at the same time. Their endeavor to manage all these responsibilities definitely take a toll on their physical and mental strength. Therefore one should take proper care of health, one stitch in time saves nine…

             Proper and healthy menstrual cycle is important for motherhood and overall health.as it ensures regular and adequate hormonal secretions.

It is also called as ‘Rutukal’ in Ayurveda.( Rutu - Favorable condition for fertilization and embodiment of fetus). By this age, irregularities with menses, if any, should be resolved either naturally or with medical attention. It should habe ideal qualities as per mentioned in article 1.

                 According to Tridoshas, RutuChakra can be divided into three different stages. 

• Rutukala - this phase shows growth of Endometrium and development of primordial follicle to ovum which is mainly signified by kapha dosha.During this stage our body is preparing for insemination and pregnancy.
• Rutuvyatit kala - During early period of these stage ovum has been released from ovaries and reached up to the junction of fundus and fallopian tubes. This stage shows prominence of  Pitta Dosha.
• Rajahsrawa kala - This is a Vaat Dosha dominant stage. Which shows menstrual bleeding is there has not been any chance of insemination. Symptoms like mood swings, headaches, hyperacidity, pain in legs or lower abdomen and back due to muscular cramps are because of Vaatdushti as per earlier description.

               Hence there should be changes in routine during these stages according to doshas.

              Diet should consist of warm and light food. During Rutukala one must include nutritious and madhur rasatmak (sweet) supplement like Shatavari,Ashwagandha,milk,ghee which will promote proper Endometrial development. During Rajahsrawa kala one must rest,drink and eat only warm diet. Nowadays education/ career aspirations require long hours work compelling women to rely on outside food. If possible try to avoid it or at least check on ingredients, cleanliness, quality of that food and choose a healthier options. (ref. Article 2)

                   After reading all this some of readers may ask , “ is there any need to take all this pain?? Why do we even bother to follow this inconvenient schedule if we do not experience any difficulty now?” answer to this question lies in a physiology and marvelous machine called human body. Our body has a natural strength to tolerate most of the abuse we subject it to. Hence it normal to have no complaints at the age of 18/25/30/35 or even at 40 but it still has some limitations. So you have to consider some change if lifestyle if you do not want to suffer from problems at 50/60/80 .

Religion, Menstruation and Hormonal pills.

Indian women belonging to any religion/cast are so used to taking hormonal pills to postpone their menstrual period that they simply pop up some for any Festival, functions, rituals or evwn for long trips. These pills mostly contain some or other variant of Progesterone which maintains Endometrium thereby delaying menstruation. But they fail to understand that they are interfering in a regular,involuntary and healthy process. What if we tamper a well oiled ,smoothly operating automated machine or try to operate a well written, automatically working software program manually?? It will still work for some time or slow down but it may stop if the abuse continued. We are doing same tampering with our well worked human body and its hormonal software. Frequently taking these pills can cause irregular menses, irregularities with bleeding, painful cycles, blood clotting, pain or pricking sensations in breast. Hence try to avoid consumption of such pills regularly.

                                           

                                         To be cotinued.

Next topic -  Premenopausal period (36 to 50 years

नऊ रंग... नवरात्राचे.. आरोग्याचे.. स्त्री शक्तीचे.. लेखमाला भाग ३

महिन्यातील “ते” दिवस लेखमाला - तरुणावस्थेतील मासिक पाळी.

                प्रजनन संस्थेची रचना आणि किशोरावस्थेतील मासिक पाळीचे स्वरूप पाहिल्यानंतर आजचा विषय आहे, तरुणावस्थेतील मासिक पाळी.

                या लेखात आपण १८ ते ४० या वयोमर्यादेतील तरुणींचा विचार करणार आहोत.या काळात प्रजनन संस्थेचा पूर्ण विकास झालेला असून मातृत्वासाठी शरीर तयार असते. त्यामुळे या खूप महत्वाच्या जबाबदारीसाठी शरीर आणि मन तयार करणे आवश्यक असते.

                याच काळात मुली आपले १२वी/पदवी/पदव्युत्तर शिक्षण घेत असतात व परिस्थितीनुसार करिअर, लग्न, मुले-बाले आणि घराच्या जबाबदाऱ्यासुद्धा उचलत असतात. हे सगळे मॅनेज करताना त्यांच्या शारीरिक, मानसिक क्षमतांचा कस लागत असतो आणि याचा परिणाम त्यांच्या आरोग्यावर निश्चितच होत असतो. त्यामुळे योग्य वेळी काळजी घेणे गरजेचे आहे.

                 मासिक पाळी आणि स्त्री शरीरातील संप्रेरके ही मातृत्व तसेच इतर शारीरस्वास्थ्यासाठी महत्वाची असल्याने मासिक पाळीकडेही लक्ष द्यावे.यासाठी योग्य आहार, व्यायाम आणि तणावमुक्त मनःस्थिती अत्यंत महत्वाची आहे कारण यामुळे संप्रेरकांचा स्राव योग्य आणि नियमित होतो.

मासिक पाळी म्हणजेच ऋतुचक्र (ऋतू - गर्भधारणेसाठी अनुकूल असा काळ) . हे ऋतुचक्र दर महिन्याला नियमित असावे. किशोरावस्थेच्या सुरुवातीच्या काळात अनियमित किंवा कमी/अधिक स्राव असेल तरी तो या वयापर्यंत नियमित व्हावा व आधी वर्णन केल्याप्रमाणे ( लेख १) गुणांचा असावा.

ऋतुचक्र हे दोषांनुसार , ३ अवस्थांमध्ये विभाजित असते, ज्यात अनुक्रमे कफ , पित्त आणि वात दोषाचे प्राबल्य असते.

• ऋतुकाळ - या काळात शरीर गर्भधानासाठी तयार होत असते. त्यासाठी जरायु (Endometrium)ची आणि स्त्री-बीजाची वाढ होत असते.आयुर्वेदानुसार वाढीच्या काळात कफ दोष आवश्यक असतो त्यामुळे स्वभावतः ही अवस्था कफदोषप्रधान आहे.
• ऋतुव्यतीत काळ - ही पित्त प्रधान अवस्था आहे. या काळात स्त्री-बीज अंतःफलातून गर्भाशयात आलेले असते.
• रजःस्राव काळ - गर्भधारणा न झाल्यास रजःस्राव काळात मासिक पाळीची सुरुवात होते. ही वातप्रधान अवस्था. त्यामुळे जर शरीरात वात प्रकोपाची स्थिती असेल तर पाळी सुरु होण्यापूर्वी किंवा सुरुवातीच्या दिवसांत भावनाप्रधानता , डोकेदुखी,आम्लपित्त, पायात पेटके येणं, ओटी-पोटात दुखणे अशी लक्षणे दिसतात.

                  म्हणून या काळात आधी वर्णन केल्याप्रमाणे (लेख २) दिनचर्या पाळावी. आहारात गरम पाणी व गरम ,पचायला हलके अन्न घ्यावे. सध्या शिक्षण/नोकरीच्या निमित्ताने स्त्रियांचे फिरणे,अधिक काळासाठी घराबाहेर राहणे होते,अशा वेळी किंवा पार्टीच्या निमित्ताने वारंवार बाहेरचे खाणे होते. त्या पदार्थांची स्वच्छता,खाण्याचा दर्जा किंवा घटक हे दररोज खाण्याच्या लायकीचे नसतात. त्यामुळे शक्यतो घरचेच अन्न खाण्याचा कसोशीने प्रयत्न करावा.

                आता यावर काहीजणी म्हणतील की जर आम्हाला काहीच त्रास दिसून येत नसतील तर आम्ही हे सर्व पथ्य, दिनचर्येचे नियम वगैरे का पाळायचे? तर त्यांना माझा असा सल्ला आहे की वयाच्या १८/२२/२५/३० व्या वर्षी तुम्हाला काही त्रास नसणे हे योग्यच आहे कारण आपले शरीर फार सोशिक असते.आपण जो त्यावर अत्याचार करतो त्याच्याशी जुळवून घ्यायचा प्रयत्न हि करते पण त्यालाही काही मर्यादा असतात.त्यामुळे जर वयाच्या ५०/६०/७०/८० व्या वर्षी त्रास भोगायचे नसतील तर हे आवश्यक आहे.

मासिकपाळी देवधर्म आणि पाळी लांबवण्याच्या गोळ्या -

देवधर्मासाठी, लग्न किंवा इतर समारंभासाठी ,सहलीसाठी म्हणून गोळ्या घेऊन येणारी पाळी पुढे ढकलणे आपल्याकडे सर्रास चालते.या गोळ्या बहुतांशी Progesterone या संप्रेरकांपासून बनलेल्या असतात.ज्या घेतल्या की ऋतुकाळाचा कालावधी लांबवता येतो जेणेकरून रजःस्राव होत नाही. पण हे करताना बायकांच्या लक्षातच येत नाही की आपण शरीरधर्मानुसार नियमितपणे चालणाऱ्या एक क्रियेत अनावश्यक हस्तक्षेप करत आहोत.हे म्हणजे एखाद्या सुरळीत सुरु असणाऱ्या automated machine/software मध्य आपण अधीर होऊन घिसाडघाईने काही manual entries केल्या तर काय होईल?काही काळ ते यंत्र सहन करेल किंवा त्याचा वेग मंद होईल व  ते error दाखवेल किंवा कायमचे बंद पडेल मग त्याचप्रमाणे सतत, वेळीअवेळी घेतल्या जाणाऱ्या या गोळ्या शरीरचक्र बिघडवतात. वेळीअवेळी पाळी येणे.रजःस्राव कमी किंवा जास्त होणे,पाळीच्या वेळी वेदना,रक्ताच्या गुठळ्या किंवा स्तनांमध्ये वेदना होणे अशी लक्षणे दिसतात. मासिक पाळीशी अशी छेड-छाड करू नये.

                                               क्रमशः

पुढील विषय : रजोनिवृत्तीचा काळ - ४५ ते ५० वर्षांपुढे

Navaratri.. Celebration of women power.. Part 2

Menarche - onset of menstruation

                Now that we have understood anatomy (structure) of a Female Reproductive System, we will now discuss about Menarche that Menstrual periods in adolescence i.e onset of menstruation.

                Adolescent age is an important milestone of a woman’s life. A little girl embarks upon her journey to became a lady. It causes many physical and mental transformations and onset of regular menstruation (Menarche) plays a vital role in it. Girls are overwhelmed with emotions during this stage. Confused, irritated with it, sometimes they are unwilling to accept these menses. (Loathing - nonchalant - considering menses as punishment to girls). But it is important as parents to understand her physical and psychological state. Parents should Make her calm down. Educate her with scientific knowledge about menstrual cycle and its benefits. HOW to take care of mind and body. How to control one's emotions and reactions. First and foremost parents should make it crystal clear to their girl that there is nothing shameful or inferior about menses on the contrary it is a very proud and healthy cycle of life. Nowadays age of menarche has reduced from 12-15 to 8-12 years. Hence it more important to take care of these little girls.

               Ayurvedic texts have stated that this is a Vaat dominant stage which induces menstrual bleeding in order to remove residual endometrial lining.

                Therefore there are some different routine practices has been stated for a menstruating lady (Rajahswala). According to it, a Rajahswala should stay alone in a different room… She should not go to kitchen or do any household chores….

Take rest… should not dress up pretty or use any makeup... should not eat from other's food and eat only from cup of her hands.. should sleep on mat {chataai).. should not get involved in sexual acts.. avoid bathing during the course and enter house on forth day after having bath… 😱😱

                 Yes,I can feel those angry vibes from readers after reading all this. “Hello, these 2016.. you and your Ayurveda is from wrong era.. how could you make women feel inferior about themselves, after all you are also a women.” I may even receive messages of protests after reading this paragraph. But wait for a moment. Let that heat to cool off a bit.

                  Now let us give Ayurveda a chance and try to understand reason behind these directions.

• Staying in a alone and withdrawal from household duties is to give some rest for Rajahswala as This is a Vaat dosha predominant stage. Any labour will cause vitiation of Vaat (Vaatprakop) and it will hamper proper menstruation.
• Dress up and Make up are for making a lady beautiful which stimulates sexual desires but it is advised to follow abstinence during this period. Hence a lady should wear simple white abd clean clothes.
• Abstinence is advised in order to avoid any hindrance to ongoing menstrual flow,hence to  ensure proper cleansing of uterus.
• Agni ie digestive-metabolic strength is low during this period Hence a lady should eat less food (which can be collected in cup of hands) also it should be light. Normal food (which is consumed by others) or outside eatables are heavy to digest and can be responsible for improper digestion.
• Sleeping on floor only on a mat is advised in order to restrict sleeping on comfortable, soft matress as it vitiates kapha dosha which again obstructs menstrual flow.
• Now about Bathing - water has cold properties (Sheet guna) which vitiates kapha dosha. But this does not mean that a lady should not cleanse herself at all. Local hygiene is utmost important.
•                These are ground reasons for our age old customs. But later these customs got denatured into abominable traditions and lost its significance. These troublesome restrictions are the real reason which made women to think of menstruation as a curse. And it has also created various health hazard for women's lives.

                 Now time has come where both, parents and ladies need to understand science of menstruation and true nature our customs as well. Nowadays girls/women are attracted to what is shown in sanitary napkins advertisement. So They feel that these restrictions are like an obstruction to their free life and it is their right to run,dance or play heavy sports or pull out some tiresome work, even during menses. But considering rise in number of menstrual complaints like irregular mensen, heavy/scanty menstrual discharge,menorrhagic pain, headaches, polycystic ovarian disease(PCOS), uterine fibroids, infertility , I think now it is a high time to make some serious changes in our lifestyle. So why not accept our Ayurveda keeping scientific mind ?

                                   (To be continued…)

Next topic : Menstrual cycle in Reproductive Age.

नऊ रंग... नवरात्राचे... स्त्री शक्तीचे.. आरोग्याचे. लेखमाला भाग २

महिन्यातील "ते" दिवस.

                 स्त्री प्रजनन संस्थेची रचना समजून घेतल्यावर आपण मासिक पाळीचे स्वरूप समजून घेऊ.

                 स्त्री च्या आयुष्यातील महत्वाचा टप्पा म्हणजे किशोरावस्था. वयात येण्याची ही सुरुवात असते. या काळात शरीरात मोठ्या प्रमाणावर शारीरिक, मानसिक बदल घडून येत असतात आणि मासिक पाळीची सुरुवात हा यातील खूप मोठा भाग असतो. या वयात मुलींच्या मनात भीती, लाज , कुतुहूल  यासारख्या भावनांची सरमिसळ असते. यामुळे मनाची चलबिचल होते. याचा परिणाम म्हणून चिडचिड, बेफिकीर वृत्ती, नाराजी (मुलींनाच का हा असला ताप? ) अशी वृत्ती दिसून येते.आपल्या गुणी मुलींमधला बदल बघून पालक चिंतीत होतात.प्रसंगी भांडणेही होतात. पण अशा वेळी पालकांनी मुलीला समजून घ्यावे. मासिक पाळी विषयी शास्त्रीय माहिती द्यावी.या काळात शरीर- मनाची काळजी घेणे.भावनांवर नियंत्रण कसे ठेवावे हे शिकवावे आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे मासिक पाळी हा कोणत्याही प्रकारचा आजार किंवा न्यूनगंड वाटण्याचा प्रकार नसून ती एक आनंददायी नियमित शरीरस्थिती आहे हे समजवावे. हल्ली पाळी सुरु होण्याचे वय १२ ते १५ वर्षांवरून कमी होऊन ८- १२ वर्षांवर आले आहे. अशा वेळी या लहान मुलींना समजून घेण्याची तर जास्त गरज असते.

                      आयुर्वेदात सांगितले आहे की या काळात शरीरात वात दोष वाढलेला असतो, ज्यामुळे शरीरातील रजःचा स्राव होऊन शरीर शुद्ध होते.

                     म्हणून या पाळीच्या दिवसांत वेगळ्या प्रकारची दिनचर्या सांगितली आहे. त्यानुसार रजःस्वलेने वेगळया ख़ोलीत जाऊन रहावे… स्वयंपाक किंवा इतर कामेही करु नये, विश्रांती घ्यावी..... कोणत्याही प्रकारचा साज-शृंगार करु नये….. इतरांच्या स्वयंपाकातील अन्न खाऊ नये,हाताच्या ओंजळीत अन्न घेऊन खावे… वेगळया ताटात जेवावे....  चटईवर झोपावे… समागम करु नये… स्नान (😱 ) करु नये आणि चौथ्या दिवशी अंघोळ करुन मग पुन्हा घरात यावे....

हे वाचल्यावर पहिली संतापलेली प्रतिक्रिया येईल ती म्हणजे “यांचं डोकं तरी ठिकाणावर आहे का?अरे माणूस चंद्रावर चालला आणि हे निघाले बायकांना घराबाहेर बसवायला.” पण जरा थांबा !!! आयुर्वेदाच्या नावाने निषेधाच्या घोषणा देण्याआधी थोडं पुढे वाचा…

का बरं असं सांगितलं असेल याचा विचार तरी करून बघा.

• रजःस्वलेने वेगळ्या ठिकाणी राहणे आणि घरकाम न करणे हे तिच्या विश्रांतीसाठी सांगितले आहे.या काळात रजः निघून जावे या साठी शरीरात वात दोष वाढलेला असतो अश्या वेळी श्रमाची कामे केली तर वातप्रकोप होईल आणि उत्सर्जन-गर्भाशय शोधन कार्य नीट होणार नाही.
• साज-शृंगार हा सुंदर दिसण्यासाठी केला जातो ज्यामुळे शुक्र प्रीती, लालसा वाढते पण या काळात ब्रह्मचर्य पाळायचे आहे.
• पाळीच्या दिवसात समागम करु नये कारण मग रजःस्रावाला अडथळा निर्माण होईल आणि गर्भाशयशुद्धी होणार नाही.
• या काळात अग्नि म्हणजेच पाचनशक्ति मंद झालेली असते म्हणून रजःस्वलेने हाताच्या ओंजळीत मावेल इतके अन्न खावे.(यामुळे अन्न कमी खाल्ले जाईल) तसेच कोठ्याची शुद्धी करणारे ,पचायला हलके पदार्थ खावे.इतरांसाठी बनवलेला ,हॉटेलमधला पचायला जड असा नेहमीचा आहार घेतला तर तो त्रासदायक ठरेल. आम उत्पन्न करणारा असेल.
• चटईवर झोपावे कारण गादीवर झोपणे सुखदायी असते,ते कफ वाढवते ज्यामुळे रजःस्रावाला अडथळा होऊ शकतो.
• स्नान करताना गरम पाणी वापरले तरीही पाण्याचा मूळ स्वभाव शीत आहे जो कफकर आहे.पण याचा अर्थ असा अजिबात नाही की स्थानिक स्वच्छता करू नये.ती तर अत्यावश्यक आहे.
• तर हे आहेत खरे नियम पण कालौघात स्त्रियांना बंधनात अडकवण्यासाठी यांचा दुरुपयोग केला गेला.स्त्रियांनाही यापुढे मान तुकवली आणि त्यामुळे या नियमांचे शास्त्रीय स्वरूप लांबच राहिले आणि बायकांच्या आरोग्याला घातक ठरणारे विकृत स्वरूप आले.

त्यामुळे पालकांनी हे नियम समजून आपल्या मुलींनाही समजवावे आणि त्यांचे शक्य तितके पालन करण्याचा प्रयत्न करावा. कारण हल्ली स्त्रिया-मुलींना अल्ट्रा थिन सॅनिटरी नॅपकिन्सच्या जाहिरातीत दाखवल्याप्रमाणे “स्वच्छंद-बेधुंद जगत”  “न थांबता, न डगमगता,पुढे पुढे धावत” राहण्याची ओढ वाटते. अशा वेळी हे नियम कालबाह्य,जाचक आणि स्त्री स्वातंत्र्यावर गदा आणणारे वाटतात.पण अनियमित पाळी, अंगावरुन जास्त/कमी स्राव जाणे, पाळीच्या  असह्य होणाऱ्या वेदना, डोकेदुखी तसेच Polycystic ovarian disease, Uterine fibroids, Infertility या पाळीशी संबंधित आजारांचे सध्या वाढलेले प्रमाण पाहता मुलींनी राहणीमानात बदल करणे आवश्यक वाटू लागले आहे.

(क्रमशः)

टीप - परवाचा विषय तरुणावस्थेतील मासिक पाळी

Navaratri.. Celebration of Woman Power - Part 1.

                  Navaratri is going on and everyone is in festive mood.But every approaching Festival or ritual gives a silent shudder to women.Menstrual dates are the major make and break point of the festive mood.

                Menstruation has always been a taboo subject and Gynecological problems are always discussed in hushed tones with shameful guilt. But we need to change our mindset. On occasion of this Navaratri Festival, which is a celebration of Stree Shakti , we will discuss about this Boone for women and will try to wash off its taboo status. Inspite of all the awareness from various media many  misconceptions, distorted customs and traditions have forced Ladies to think of menstruation  as a curse. To understand science of menstruation we need to understand anatomy of female reproductive system.

                  Ayurvedic texts have described female reproductive system as external genitals, two muscular Labia (Majora and minora) and Smaratpatra (Clitoris), a pair of Stanyashaya (mammary glands-breasts) and a Garbhashaya (Uterus).

Garbhashaya is situated behind Basti (Urinary bladder), in front of pakwashaya (colon) and at postero-inferior aspect of Bhagasthi (pubic symphisis). Garbhashaya is considered as Third aavarta of Yoni. It means it situated in the third whirl. Garbhashaya has anatomical structure like a conch which has whirls in it. First avarta is Yonimarg (vagina) , second avarta is Garbhashayamukha (Cerivx) and the third innermost avarta is Garbhashaya (Uterus). Also it is lined with a layer called Jarayu (Endometrium) in which Rajah - stree dhatu is situated which fertilised ovum is embedded, protected and nourished.Rajah is also responsible for menstruation.

Antahphala (Ovaries) are present as pair and responsible for ovulation and menstruation.

• Yonimarg (Vagina) is a stretchable , muscular canal which connects external genital organs to the cervix. It is responsible for semen entry, excretion of menstrual discharge and also serves important role delivery of fetus.

• Garbhashayamukh (Cervix) - The cervix is the neck of the uterus, the lower, narrow portion where it joins with the upper part of the vagina.

It closed during pregnancy thus provides protection to the growing fetus. And dilates at term to ejaculate the fetus out.

• Garbhashaya (Uterus and fallopian tubes) - it is the main body which comprises of fundus and fallopian tubes. Uterus is made of three layers of strong and flexible muscular layers. It has a major role in providing mechanical protection, nutritional support, and waste removal for the developing embryo  and fetus. Also contractions in the muscular wall of the uterus are important in pushing out the fetus at the time of birth.

• Antahphala (Ovaries) - these are an almond shaped pair of organs situated at each side of uterus. Ovaries have major role in ovulation and reproductive hormones production.

Menstruation -

According to Ayurveda Aartava is a stree beej (ovum) which is fertilised by a sperm and Rajahsrawa is menstrual bleeding which takes place every month in absence of fertilization.

Rajah is considered as a upadhatu of Rasadhatu. In healthy women Rajah is red in colour like Gunjaphal , red sealing wax,red Lotus or aalata (these different shades of red are described according to age, prakruti of different women.) If it stains a piece cloth, it can be washed thoroughly with water. Menstrual bleeding should happen once in a month and it should last for 3-5 nights only. Anything more or less than that will be considered abnormality. Discharge should not be heavy or scanty. It should not be sticky or foul smelling.There should not be any pain or spasm.

                                       To be continued..